AZAD QARADƏRƏLİ CƏBRAYIL Kİ CƏBRAYIL!
AZAD QARADƏRƏLİ
CƏBRAYIL Kİ CƏBRAYIL!
("Məndən sonra" memuar romanından parça)
Bizim Qaradərəyə yaxın-uzaq kəndələrdən biri
BARTAZ
Nəbinin
Bozatı bu kəndin ilxısından çıxmışdı və
bu barədə yazılarımda bəhs etmişəm.
Bartaz
ilk dövrlərdə Zəngilan rayonunun mərkəzi də olmuşdu. Sovet höküməti qurulanda
bir çox mühüm idarələr, o cümlədən Revkom burada imiş. Babam danışırdı ki,
qaçaqların bura əli tez çatdığından, o idarələri günaşırı yandıra bildikləri üçün,
mərkəzi Pirçivana köçürməyə məcbur oldular.
Məni
bu kəndlə bağlayan daha bir məsələ də vardı. Rayon qəzetində çalışanda bu kəndə
getmiş, kəndin xəstəxanasında olmuş, oradan “Xəstə könlü nar istər” adlı
reportaj yazmışdım. O yazıya görə Bartaz camaatı məni sevmiş, xətirimi çox istəmişdi.
Bir də
bu kəndin adnan deyilən məktəbi, müəllimləri vardı ki, bu barədə gərək ayrıca
söz açım.
Bir
zamanlar atamın da müəllim işlədiyi Bartaz kənd orta məktəbində Bəşirov Hilal
uzun zaman direktor oldu. Son dərəcə mədəni, hamının dilini bilən, dilli-ağızlı
bir kişi idi. Bu kəndin yetirməsi Yadulla Hacıyev Zəngilan maarif şöbəsinin
müdiri idi…
Bu kənd
zaman-zaman 300 evli Bartaz kimi rayonun ən böyük kəndlərindən biri olmuşdu.
Sonradan Bakı-Naxçıvan və Bakı-Yerevan dəmiryolunun bu kəndin aşağı hissəsəsindən
keməsi ilə adamlar həmin dəmiryol razyezinin (kiçik dayanacağın) yanında evlər
tikmiş və az sonar burada Bartaz dayanacağı adlı böyük bir kənd salınmışdı.
Bartazın qaymaqları bura köçmüş və bu yeni kənddə də məktəb açılmışdı. Mənim “Cəbinin
üçüncü dəfə kəsilməsi” hekayəmdə bu yeni kənddən bəhs olunur…
CƏBRAYIL Kİ CƏBRAYIL…
…Nəhayət,
bu kənddə, daha doğrusu, Bartaz dayanacağında mənim bir dostum vardı ki, adı Cəbrayıl
olan bu adam elə adı kimi sözü kəsərli, zəkası iti, bir qədər də yüngülayaq
adam idi… (“İdi” də deyirəm, amma dostum, şükür allaha sağ-salamatdır, yaşı ilə
barışmasa da, 70-i başa vurub, təqaüddədir.)
Cəbrayılla bağlı bir sıra kitablarımda ayrıca yazılar
yazmışam. Hətta “Yuxarıda kim var?” adlı uzun hekayəmin qəhrəmanlarından biri məhz
Cəbrayıldır – orada adını Əfrayıl kimi versəm də, o Əfrayıl, əslində, Cəbrayılın
prototipidir… (Əslində, bu əsərin yazılma səbəbi də Cəbrayıl olub. Bir gün
görüşəndə dedi ki, başıma bir iş gəlib, danışım sənə, bəlkə lazımın oldu. Dedi
ki, bilirsən ki, mən ailəmlə yataqxanada məskunlaşmışam. Hər gün yemək yeyib
qurtaranda əlimi göyə tutub, dua edər və bizə bu ruzini verdiyi üçün Allahıma
şükür edərdim… Bu, təxminin beş-altı ildir ki, belədir… Bu yaxınlarda bilirsən
nə oldu? Bilmişəm ki, bizim üst mərtəbədə yaşayan qadın fahşə imiş. Mən hər gün
əlimi yuxarı tutub dua edəndə o bəlkə də yataqda növbəti kişinin ehtirasını
söndürürmüş… İndi sən de, mənim duam kimə getdi, hara getdi?..)
Və az
vaxt içərisində “Yuxarıda kim var?” əsəri yazıldı…
Cəbrayıl
haqqında onu deyim ki, dostluqda tayı olmasa da, ətiacı adamdır. Sözünü yeridəndir.
“Bildiyini dədəsinə verməz” deyimi boyuna biçilib. Sovetin qılıncının dalı da kəsən
vaxtlarda məmurlar Cəbrayıldan tük salıblar. Hirsləndirən kimi qələmə sarılıb,
Bakıdan Moskvayacan yazar, haqqını tələb edərdi. Camaatın öz dilini alababat
bildiyi vaxtlarda o, ingiliscə sərbəst yazıb-oxuyardı. Bütün elmi, pedoqoji, bədii
qəzet və jurnallara abuna olardı.
Cəbrayıl
haqqında yazdığım yazıları və uzun hekayəni oxuyanların bildiyi yerləri burada
tez keçirəm – “perestroika”nın təzə vaxtlarında raykomda işləyirdim və Cəbrayılın
irəli çəkilib məktəb direktoru təyin olunmasında az da olsa, mənim də rolum
oldu.
Sonra
20 Yanvar baş verdi və məni işlədiyim qəzetdəki redaktor müavini işindən
çıxartdılar.
Buna
baxmayaraq Cəbrayıl bir gün yanıma gəlib dedi ki, məktəbimizə Səməd Behrənginin
adını veriririk, bu münasibətlə tədbir olacaq, səni də ora dəvət edirəm. Dedim,
ay qardaş, mən indi rayonda vurulmuş adamam, qabaqkı hörmət-izzətim yoxdur,
hamı məndən qaçır, bəlkə mən gəlməyim sənin tədbirinə? Ziyanım dəyər sənə…
Dedi,
yox ki, yox. Cəhənnəm olsun hər şey. Bakıdan da qonaqlar gələcək, sənin də gəlməyini
istəyirəm!.. Hətta dostun Eldar Baxış da gələcək…
Söz
verdim ki, mütləq gələcəyəm…
Bu
hissəni də yuxarıda adını çəkdiyim uzun hekayədə (povestdə) təsvir etmişəm.
“-Tovarişi!
Sevodnya krasivıy den... Patomu şto, velikiy qeroy Azebayjanskoko naroda Samyed
Baxramov...
Rayonun
hərbi komendantı idi. O ki var vurub dəmləşəndən sonra çiynində avtomat çıxış
eləmək fikrinə düşmüşdü. Çıxışların içində elə ən maraqlısı, əslində bu idi.
Qalan çıxışları əvvəlcədən yazmış, raykomda oxuyub düzəliş eləmişdilər. Hətta
Eldar Baxış da çox həvəssiz bir çıxış elədi. Əslən Cənubi Azərbaycandan olan
qonaqlar da o qədər qan-qada, zindan görmüşdülər ki, əli avtomatlı Sovet əsgərlərinin
əhatəsində, rayonun hərbi komendantının qarşısında artıq-əskik danışmağa cürət
etmədilər.
İçim qaynayır, şuluqluq salmaq istəyirdim. Bu rəsmiyyəti götürmək, ölməkdə
olan imperiyanın son çabalarına bir dur demək istəyirdim. Dostum Əfrayıl kəsmişdi
qabağımı. Axı tədbir onunkuydu.
Səməd
Behrənginin şəkli düz mən oturan tərəflə üzbəüz asılmışdı. Eşmə bığlarının
ucları elə bil bir az aşağı
sallanmış, hirs-hikkə ilə üzümə baxırdı. “Bu nə məsxərədi?! Bundansa
qoyeydiniz qəbrimdə rahat yateydim. Nə gözlərini bərəldirsən? Arazdı da mənim qəbrim.
Hə, o çay mənə doğmadı axı. Bir il qabaq adamlarımız o tay-bu tay gəldilər Araza
sarı, sərhədləri söhdülər, mənim Araz qəbrimdə hönkürüşdülər, ağlaşdılar,
qol-boyun oldular, bulanıq suyunnan ovuclayıb işdilər... Sağ ol, qərdəş, sənin
də o günlərdə yaxcı yazıların vardı, xəbər tutdum küləhlərnən... Sora Bakıda
qan düşdü, elə o sərhədlərin sökülməsinə görəydi, əslən o qan... Orda farsdar,
burda rusdar... Qırırlar bizdəri... Neynax, qoy qırsınnar! Axırı bizim axan
qannarımız Arazdan da yekə bir nəhr olar, qan dənizində boğar bu
allahsızdarı... Sən də, qərdəş, bu təbrizdiləri bağışda, gözləri qorxub
bınnarın, oxəntənə qan-qada görüblər ki... Özü də burda bir az qərib kimidilər...
Bu şairləri də məzur tut... Bakıdakı qan-qırğın gözdərinin odunu alıb... Genə əlac
sənə qalıb, dur, dur mənə layiq bir söz de...”
Bir
yandan da nəsə şehə oxşar, nəm, bir az da balıq iyi qarışıq qoxu dolur burnuma,
mənə rahatlıq vermir. Dəniz-yosun qatışığını andıran bu xoş duyğu məni gerçək
aləmdən alıb hara isə uzaqlara, Nazim Hikmətin də olduğu bir yerə çəkir. Ora mənimçün
ayrı bir yerdi və bu saat mən orda olmaqçün ömrümün yarısından belə keçməyə
hazır idim. Amma ora getmək buranı – bu Səməd Behrəngi məclisini yiyəsiz qoymaq
demək olardı. Bu komendant cəhənnəmə, özümüzün quyruqbulayanlarımız bu məclisin
Səməd Behrəngisiz keçməsi üçün, ütülü, kraxmallı bir məclis olması üçün sino
getmirlərmi? Mən bura gəlmişəmsə, bu belə olmamalıdır. Yanımdakı yerli adamdan
bu nəmişlik, dəniz-yosun qoxusunun nəmənə olduğunu soruşanda əlini hardasa bir
on beş-iyirmi beş metrlik məsafəyə
tuşlayıb:
-Arazın
qoxusudu də, - dedi.
Bir
az qımzanıb söyüdlərin arasından lal axan Arazı gördüm. Qan rəngində gəldi mənə.
Bilmirəm, boğulmuş adamın rəngi necə olar görəsən? Onun qanı hara axır bəs? Yəqin
göyərir, qızarır, qızarır, göyərir, sonra su rənginə dönür... Gömgöy su rənginə...
Amma Araz qan rəngindəydi. Yəqin təkcə Səmədin rəngi çıxmamışdı Araza... Balaca
qara balığın, qarğalarla oynayan qızcığazın, çuğundursatan oğlanın da qanı
şorlayıb Səmədin rəngilə birgə Araza qarışmış, çayı belə rəngə salmışdı.
Yenə lal idi Araz. Nənəm lal yox, eləcənə
lam deyərdi. Dalınca da qayıdardı ki, suyun lam axanı, adamın yerə baxanı...
lal-lam Araz... Gözünün qabağında balası boğulub öldürülən ana kimi çığırmış,
çığırmış, səsinə səs, harayına hay verən olmamış, səsi batmışdı?
İki stəkan araq içmişdim. Heç nə yeyə
bilmirdim. Üçüncünü də başıma çəkib gözlərimlə Əfrayılı axtardım. Amma o məni
görəcək halda deyildi. Qonaqlarına qulluq edir, nə barədəsə izahat verir, hətta
arada keflənmiş komendantı əsgərlərlə birgə hara isə sürüyüb aparmağı da
unutmurdu. Və birdən mənim onu gözlərimlə aradığımı gördü və fikrimi gözlərimdən
oxuyub elə gözlərilə də “hə” dedi. Bir də gördüm ki, tribunadayam. (Taxtadan
tribunaya oxşar bir şey düzəltmişdilər)
-Hörmətli
bəylər və xanımlar!..
Butrada
deyilməyən nə vardısa, hamısını dedim. Axırıncı cümlələrim təxminən belə idi:
-Siz
Arazın qoxusunu duyursunuzmu? Su qoxusu gəlmir Arazdan, qan qoxusu gəlir. Elə-belə
qan yox ki! Boğulmuş, boğdurulmuşlar kimi qanı əvvəl içinə, sonra da içindən
dışına, ordan da boğulduğu suya axıb Səmədin. Bu gün Səməd Behrəngiləri yenə
boğurlar, o tayda ajanlar, bu tayda Sovet ordusunun qaniçənləri və onların bu məclisdəki
əlaltıları!
...Şuluqluq
baş tutmuşdu. Eldar heç özündə deyildi. (Mən onlara əvvəlcədən “şuluqluq”
salacağımı demişdim. Eldar “lazım deyil, onsuz da səni görən gözləri yoxdur,
bir az da qızışdırma” bunları demişdi. Bilirəm ki, dostu – birincinin sözləri
idi. Üstəlik də təzə xanım katib o ki var danışıb dalımca. Amma Tofiq Abdin
“belə yerdə şuluqluğa ehtiyac var” deyib məni ürəkləndirmiş, Eldarın da sanki
razılığını almışdı.) Uzağa yox, əlini uzatsan çatası Araz səmtə zilləmişdi gözlərini. Tofiq Abdin düz gözümün
içinə baxıb sanki “tutdu!” demək istəyirdi... Əfrayıl az sayda əl çalanlardan
idi...”
Sonra
rayonumuz işğal olundu. Sonra biz məcburi kökün kimi Bakıya gəldik…
Nələr
oldu, nələr olmadı?!
Cəbrayıl
saqqal buraxmışdı və and içmişdi ki, rayonumuz işğaldan azad olunmayıncan saqqalımı
qırxmayacam. Bir il saqqallı gəzdi. Bu barədə “Azərbaycan müəllimi” qəzetində məqaləm
və onun saqqallı şəkli çıxdı. Sonra dost-tanış yığışıb məzəmmət etdik,
saqqalını qırxdırdıq…
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….
Bu
nöqtələrin yerində çox şeylər oludu, daha onları yazmıram…
Və Cəbrayıl
əməkdar müəllim adı aldı, Tərəqqi medalına layiq görüldü…
İndi
təqaüddədir.
Bununla
barışmasa da, həyat bunu tələb edir. Yeni nəsil gəlməli, biz getməliyik…
Cəbrayılın
dost olmadığı adamlar var ki, onlar da mənim dostumdur.
Cəbrayıl
bunu da qəbul edə bilmir…
Qəbul
etsə də, etməsə də, həyat davam edir.
Cəbrayıl
Zəngilan işğal olunandan sonar Zəngilana, Şuşaya getmişdi…
Mən
heç birinə gedə bilməsəm də, sanki dostumun qəlbində yer edib, mən də onunla
oraları ziyarət etmişəm…
Cəbrayıl,
bütün hər şeyi ilə bərabər, yaxşı dostdur…
***
Bartaz
Zəngilanın Qabrovasıdır. Buradakı adamlar sözü ömründə birbaşa deməzlər.
Zarafat, söz güləşdirmək, sözün sıxıb suyunu çıxartmaq burdakı adamların köhnə
peşəsidir.
Mən də
ki, söz aşiqiyəm. Bir işıqlı sözdən ötrü dünyanın o başına gedərəm. Elə Bartaz
lətifələrindən ötrü getmədimmi Bartaz deyibən?!
Beləcə,
birinci lətifə:
XUŞUN GƏLDİ, QALDIRIM, BİR DƏ SALLEYİM?
Bir
bartazlı vəfat edir və onu məzara sallayanda ip qırılır, meyid şappıltı ilə
düşür qəbirə. Baş tərəfdə dayanan gənci, hansı ki, ölənin oğlu idi, gülmək
tutur. Yığışanlar da soyuq-soyuq gülüşürlər. Meyidi qəbirə sallayan ağsaqqal
hislə ölənin oğluna çəmkirir:
-Nooldu,
xuşun gəldi, qbir də salleyim?!
(Zəruri qeyd: bu lətifəni 70-ci illərdə “Ədəbiyyat və
incəsənət”in yumor guşəsində çap etdirəndə həmin adam – ölənin oğlu məni məhkəməyə
verəcəyi ilə hədələmişdi. Ruhu şad olsun.)
İkinci
lətifə:
ALTMIŞ
DOVŞAN, HAMISI BİR YERDƏ?
Bir qardaş
neçə dəfə meşəyə ova gedir, hər dəfə əli boş dönür. Böyük qardaş hirslənir:
-Mən
sən yaşda olanda bir gündə bir dərədə altmış dovşan vumuşdum…
Kiçik qardaş heyrətlə qışqırır:
-Altmış dovşan, hamısı bir yerdə?!
***
***
2020-2022
Yorumlar
Yorum Gönder