AZAD QARADƏRƏLİ QARABAĞIN AĞCA BULUDU (İşğaldan azad olunmuş torpaqlardan qeydlər)

 

 

                        AZAD QARADƏRƏLİ

 

                  QARABAĞIN  AĞCA  BULUDU

 

          (İşğaldan azad olunmuş torpaqlardan qeydlər)

 

             Buranın adını kim Qarabağ qoymuşdu?

             Bilirəm, qara böyük deməkdir həm də. Amma “qaradan artıq rəng yoxdur” misalı da var axı! O adı qoyan yəqin ki, mistikadan xəbərsiz olub. Axı biz illərdir bu mistik auradan çıxa bimirik: “Qarabağda talan var...”

            Və orada belə bir misranın da olmağı :”Gözü yolda qalan var...”

            Otuz il gözümüz yol çəkdi. Qarabağ həsrəti qəddimizi əydi, vüqarımızı qırdı, namusumuza toxundu...

            Və gün gəldi ki, xalqımız 7-dən 70-ə silahlandı, 30 ilin həsrətinə 44 günə son qoydu! Üç min şəhid, minlərlə yaralı verdik, amma torpağımız azad oldu. Bu həm də bir ilk idi! Biz, xalq olaraq savaşmağı bacardığımızı, itkin torpaqlarımızı qaytarmağın mümkünlüyünü isbat etdik...

            Şəhid qanı ilə sulanan torpaq göyərdi, bəhər verdi, yenidən cana gəldi...

            ...Bu günəcən, işğaldan sonra bir dəfə Zəngilanda, bir dəfə də Şuşada olmuşdum. Doydum deməmişdim. Doğmalarımın “yayda harada dincəlmək istəyirsiniz?”  sualına birmənalı cavab vermişdim:”Qarabağda!”

            Quyruq doğmağa yaxın istilər nisbətən səngimiş, avqustun ortalarına doğru hava sınmış, sərin küləklər əsməyə başlamışdı. Belə bir vaxtda xəbər gəldi ki, hazır olun, “Zəngilan – Laçın – Şuşa – Xankəndi” marşrutu üzrə səfər var.

            Pəh!

            Bundan gözəl xəbərmi olar?! Yır-yığış başladı.

 

               “MƏN GEDİRƏM ZƏNGİLANA...”

 

            Zəngilan...

            Bəlkə beş min il yaşı var bu kəlmənin. Təbriz kimi, Gəncə kimi, Bakı kimi, elə Azərbaycan kimi...

            “Ərəblər bu torpaqda öz-özünə yanan yerlər görüb, bura Azərbaycan – Odlu diyar deyiblər.”

            Buraxın sən allah bu boş-boş lafları! Öyrənmişik öz sözlərimizin başına çatı salıb, bazara çıxardıb yiyə axtarmağı! Bəs onda İzafə nənəmin dediyi ƏDƏRBEYCAN kimiyəm sözünü hara yozaq?! Yoxsa nənəm də ərəbin sözünü deyirdi?!

            Neçə ki ƏDERBEYCANIN daş kitabələrini oxumamısınız, neçə ki, bu ölkənin islamdan qabaqkı mədəniyyətini - tanrıçılıq və xristianlıq dövrü mədəniyyətini araşdırmamısınız, dediyiniz də, yazdığınız da bir qara qəpiyə dəyməz...

            Zəngilan sözündən danışırdım axı...

            Bu sözün mənasını mən bir yazımda açmağa cəhd etmişəm...

            Daha doğrusu, uzun illərdir üstündə işlədiyim “Məndən sonra” memuar  romanımdan bir parçanı istəkli oxucularım üçün burada da verirəm. (Bütün gününü mobil telefonla keçirən, kitabdan uzaq düşənlər üçün deyil bu tip yazılar. Əli Şəriəti gözəl demişdi: “Oxuyun. Mürəkkəbin axmadığı yerdə qan axar...”)

                   ZƏNGİLAN SÖZÜ VƏ MÜƏLLİMİM PROFESSOR Ə.DƏMİRÇİZADƏ

                   İLƏ OLAN BİR GÖRÜŞÜM BARƏDƏ YADDAŞIMDA QALANLAR

            1972-76-cı illərdə keçmiş Lenin adına APİ-nin (indiki ADPU) dil-ədəbiyyat fakültəsində təhsil alanda bir neçə müəllimimiz vardı ki, yalnız onlara görə mən bu ali məktəbi sonacan oxumalı olmuşam. (Artıq memuarın müvafiq səhifələrində qeyd etdiyim kimi bu illər ölkənin bütün ali məktəblərində, o cümlədən bizim institutda da rüşvətin tüğyan etdiyi illər idi. Burada tələbələrə bilik verməkdən çox, pul mənbəyi kimi baxırdılar. Qəbulda hırla-zırı qanmayan abituryentləri 3 min, 4 min, 5 min rüşvət müqabilində - bu bizim institutda belə idi, AMİ kimi tanınan tibb institutu, NARXOZ kimi tanınan Xalq Təsərrüfatı İnstitutu 40 min, 50 min idi - ali məktəbə qəbul edir, sonra isə semestr imtahanlarında yenidən pul alaraq qiymət yazırdılar...

            Bu barədə “Əllidən bir kəm” adlı romanımda geniş bəhs etmişəm. Oxuyanlar bilir.)

            Akademik Feyzulla Qasımzadə, böyük ədib İsmayıl Şıxlı, Akademiyanın Müxbir üzvü Əbdüləzəl Dəmirçizadə, o vaxt laborant olsa da, mənim həyatımda adını çəkdiyim insanlar qədər yeri olan Ramin Əhmədov (o, sonralar filologiya elmləri doktoru, professor olmuşdu) belələrindən idi.

            Böyük alim Feyzulla Qasımzadənin xatirəsinə “Aşiqlər” adlı kitab həsr etmişəm ki, o kitab əsasında eyniadlı film də çəkilib.

            İsmayıl müəllim, Ramin Əhmədov barədə ayrıca xatirə yazıları yazmışam. Həmin yazıları memuarımızın müvafiq səhifələrindən oxumaq olar.

            Böyük dilçi alim Ə.Dəmirçizadə haqqında bir xatirəm var ki, onun yenidən yazılmasına və daha önəmli bir hala gətirilməsinə səbəb olan aşağıdakı müsahibəni xüsusi qeyd etməliyəm.

      25.06.2024 - Modern.az İnformasiya Agentliyi

      Rəşid Qarayev:

     “Salam Azad müəllim. Sizi narahat edən modern.az-dan Rəşid Qarayevdir.

       Biz adları müzakirə doğuran rayon adları ilə bağlı rubrika hazırlayırıq və həmin rayonların ziyalılarının fikrini öyrənirik. Bugünkü rayonumuz isə Zəngilan rayondır. Zəngilan toponiminin kökü haradan gəlir?

       Cavab: “Sualınızı cavablandırmaq üçün bir az keçmişə səyahət etməli olacağam. Keçmiş Lenin adına APİ-nin, indiki ADPU-nun dil-ədəbiyyat fakültəsində oxuyarkən böyük dilçi alim, AMEA-nın Müxbir üzvü, müəllimimiz  Ə.Dəmirçizadəyə bu barədə sual vermişdim: "Professor, mən Zəngilan rayonundananm. Rayonumuzun adının etimologiyası barədə əcaib fikirlər yazırlar. Biri "zəngin məhsulu olan yer", biri "zəngli yer", hətta bəziləri "zəngin ilan olan yer" deyə  "izah" etməyə çalışırlar. Sizcə, "Zəngilan" sözünün kökü hardan gəlir?"

        (Bəs niyə Dəmirçiadəni seçmişdim?

        Əvvala, o, təkcə fakültənin deyil, hətta bizim institutun ən dəyərli və hörmətli alimlərindən idi. Bu milli adamın “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarının dili” adlı əsərinə görə başının ağrıdığını, hətta həbs təhlükəsi ilə üz-üzə qaldığını da bilirdim. Onun bir türkoloq kimi ana dilimizin qorunması yolundakı yorulnaz mübarizəsi barədə əfsanələr gəzirdi. Səsi, danışığı və diksiyası bizi ofsunlayırdı. Rəhmətliyin hətta Rövzət adlı hərəkət məhdudiyyətli qardaşı oğlunun olduğunu, alimin onu uşaqlıqdan oğulluğa götürdüyünü də bilirdim. Onu da bilirdim ki, Rövzət şeirlər yazırdı və kitabları da çıxmışdı. O kitablardan birini tapıb oxusam da, təəssüf ki, bu mətnləri bəyənməmişdim.

         Qısası, bu nəcib alim həm də təmiz insan idi. Böyük bir bataqlıqda üstünə toz qonurmayan böyük türkoloq bizimçün bir etolon idi.)

       Professor bir qədər fikrə gedib dedi:"Sən gələn mühazirəyə rayonunuzun kənd adlarını yazarsan bir dəftərə, qabağından da eşitdiyin mənaları da əlavə edərsən, sonra səninlə danışarıq.”

        Mən bu barədə xarici ölkələr ədəbiyyatından bizə seminar aparan müəllimimiz laborant Ramin Əhmədova deyəndə  o gülümsündü: ”Mütləq professorun dediyinə əməl et. Bu elə-belə iş deyil.”

       Onu da deyim ki, xarici ölkələr ədəbiyyatından mühazirə müəllimimiz böyük yazıçı İsmayıl Şıxlı idi və Ramin müəllimin aracılığı ilə ilk hekayələrimi İsmayıl müəllim oxuyub fikir bildirdiyindən Ramin müəllimlə dostlaşmışdıq. (Ramin müəllimlə əlaqələrimiz sonralar da davam etdi. O, müdafiə edərək elmlər doktoru olmuş, professor vəzifəsinə yüksəlmişdi. Hətta sonralar mənim “Aşiqlər” elmi-publissistik kitabımın yeni nəşrinə ön söz də yazmışdı.)

       Gələn mühazirəyə rayonumuzun 90-na yaxın kəndinin hamısının adını bir-bir dəftərə yazdım, qabağından da ağlım kəsən, eşitdiyim mənalarını qeyd etdim. Məsələn, doğulduğum Qaradərə kəndinin qabağında “Böyük dərə” deməkdir, kəndin adı “Dədə Qorqud”dastanlarında çəkilir və s.

       Professor bir neçə kəndin adının altından qırmızı xətt çəkdi. Sonra məni özü ilə kafedraya apardı və orada söhbətə başladı.

       Mən bunları “Məndən sonra” adlı memuar romanımda yazmışam, indi oradan  saytın oxucuları üçün qısa formada qeyd edirəm.

       Professor əvvəlcə elə Qaradərə sözündən başladı. Dedi ki, sizin rayon və rayonun kəndləri eradan əvvəlin kəndləridir və onların adları da elə min, iki min, hətta üç min il yaşı olan yer adlarıdır. Başlayaq elə altından qırmızı xətt çəkdiyim Müşlan kəndinin adından. “Muş”, yaxud “muşlar” qədim türk tayfaları olub ki, bunların adına Türkiyədə, hətta İrakda yer adları var. “Burası Muşdur, yolu yoxuşdur” misralı türkü də var. “Lan” isə qədim şumer və elam dillərində yer adı bildirir. Sizin rayonun adındakı “Zəngilan” sözündəki “lan” da oradan gəlir və bu şəkilçinin azı beş min il yaşı var...

       Bəs “Zəng”, yaxud “zəngi” nədir deyəcəksən, bəli, dedim axı, bu sözlərin 4-5 min yaşı var və hər min il keçdikcə sözlər də assimliyasiyaya uğrayıb. Məsələ ondadır ki, sözün kökü “zəng”, yaxud “zəngi” deyil, “zak”, yaxud “sak”dır. Tarixdə ZAK, yaxud SAK türk tayfalarının olduğu məlumdur. Deməli, ZƏNGİLAN ZAK, yaxud SAK türk tayfalarının yaşadığı yer anlamındadır. Sizin rayonla qonşu olan ŞƏKİ kəndi var ki, Babəki orada həbs ediblər. Bax, o kəndin adı qədimdə ŞƏKİ yox, SAKİ, yaxud ZAKİ olub, yəni SAK, yaxud, ZAK tayfalarının yeri. Bilirəm, soruşacaqsan ki, bəs ZAK, yaxud SAK necə olub ki, ZƏNG, yaxud ZƏNGİ olub?”

       Professor başındakı güllü araqçınını çıxardıb tərini sildi və davam etdi.

       "Demək, dilimizdə bəzi sözlər var ki, olduğu kimi fars dilinə keçib, sonra orada assimliyasiyaya uğrayıb və qəribə burasıdır ki, sonra biz onun elə farslaşmış formasını qəbul etmişik. Məsələn, TÜFƏNG sözü, əslində bizim öz sözümüzdür və TÜFMƏK (tüpürnək də oradandır, atmaq mənasındadır) və farscaya keçəndə dəyişib olub tüfəng. Sonra biz onu farslardan TÜFƏNG formasında təzədən qəbul etmişik. Bax, ZAKLAN, yaxud ZAKİLAN sözü də fars dilinin təsiri ilə ng samiti ilə əvəzlənmə nəticəsində ZƏNGİLAN formasına düşüb... Axı yəqin ki, bilirsən, dilimizdə sağır nun samiti olub ki, ZAK, yaxud SAQ sözlərinin sonunda bir zamanlar sağır nun işlənib ki, o sağır nun NG samitləri ilə əvəz olunub – ZƏNG belə yaranıb...

        Sənin dəftərindəki altından qırmızı xətt çəkdiyim PİRÇİVAN, MİNCİVAN, QARÇIVAN, MÜŞLAN kimi sözlər də min illərin sınağından çıxa-çıxa gəlib bu günümüzə çıxıblar. Sənin qarşında indi bir borc var. Bu yer adlarını yığıb-yığışdıracaqsan, etimologiyasını dərindən öyrənəcəksən və mənim rəhbərliyimlə elmi iş yazacaqsan...”

      Sonra professor məni fakültəmizin dekanı Afat Qurbanova tapşırdı və dedi ki, gözün bu gəncin üstündə olsun. Onun potensialından istifadə etmək olar...

      Əlbəttə, mən ruhu qarşısında baş əydiyim böyük türkçü alimin tapşırığına əməl edə bilmədim, çünki mənim başqa missiyam vardı, yazıçı olmaq istəyirdim. Amma böyük professorun vəsiyyətini başqa şəkildə həyata keçirdim: bizim zonanın, Təbriz də daxil, məşhur mifi olan UCUBULUQ əfsanəsindən bəhs edən "Ucubuluq"adlı roman yazdım ki, bu dediklərimin bir çoxu orada əks olunub. Hətta sağır nunu bu əsərdə işlətməklə - zamanın dil ünsürü kimi – müəllimimin ruhuna salam vermək istədim...

       Və mən ali məktəbi fərqlənmə diplomu ilə bitirsəm də, artıq elm və ürfan mərkəzindən çox, pul və rüşvət mərkəzinə çevrilməkdə olan institutumuzla vidalaşıb rayonumuzda müəllim işləməyə yollandım...

      Nəhayət, burada sizə yazdıqlarımı "Mincivandan Amerikaya" adlı kitabımda da vermişəm. Amerikada yaşayan orta məktəb yoldaşım Mirqələm Miriyevin xahişi ilə yazılan o kitabın 2007-ci ildə Şirvannəşrdə işıq üzü görüb.

          S.A (Söz Ardı).

          Bu yazı bir xatirə yarpağından başqa sevimli müəllimimin – böyük dilçi alim Ə.Dəmirçizadənin portretini yaratmaq üçün bir cəhd idi həm də. Mən onda hələ bilmirdim ki, müəllimim Şəki (bir adı da Nuxadır) şəhərində doğuıubmuş və əslində, bizim ikimizin də qanında SAQ, yaxud ZAK türk tayfalarının – SAKİLƏRİN qanı axır. Mənbələr deyir ki, sak, yaxud saka türk tayfaları bir çox türk xalqlarının, o cümlədən Azərbaycan türklərinin formalaşmasında mühüm rol oynayıblar.

           Qədim çin mənbələrində SAKALAR SAİ adlanır. Hətta sonralar bu səs dəyişməsi qədim xalqlardan olan SKİF tayfalarının da adı ilə bağlanır. Bu sahənin tədqiqatçılarından olan Pavel Nazarova görə, SKİF kəlməsi qədim türklərin antik adıdır. Hətta MASSAGET sözü də bu kəlmədən törəmişdir ki, mənası BAŞ SAQLAR mənasını verir.

            Və sonda. Güney Azərnaycan ərazisinda olan Zəncan şəhəri Zəngilan sözü ilə tam eyni kökdəndir və fars dilinin təsiri ilə müəyyən şəkil dəyişiminə məruz qalsa da, yerli əhali oranı heç vaxt Zəncan deyil, elə öz əsil adı ilə ZƏNQAN adlandırır.

            Böyük ustadımız Ə.Dəmirçizadənin ruhu şad olsun! Zəngilan (ZAQLAN), Zənqan (ZANQAN), Şəki (SAKİ, ZAKİ) əhlinin – bütün SAQLARIN, SAKALARIN, SKİFLƏRİN törəmələri olan Azərbaycan türklərinə salam olsun...

            Və lap sonda...

            ZƏNGİLAN (ZAQLAN) bu gün üçün çox önəmli olan bir sözün də yaranmasında rol oynayıb – Zəngəzur sözünün! ZUR kəlməsinin qədim türkcədə DƏRƏ anlamını verdiyini qeyd edərək deməliyik ki, bu ad da ZAK, yaxud SAK türk tayfalarının yaşadığı dərə anlamındadır. Zəngəzur dərəsindən Zəngəzur dəhlizinə gedən yolumuz açıq olsun!

            Amin.

 

           

 

                                               ***

 

            Uşaqlıq insanın vətənidir. O Vətəndən ayrı düşdüyüm bu məşum illərdə onunla təmasım yalnız qələmimim köməyi ilə olub. Yazdığım bütün yazıların kökündə Zəngilan, Qaradərə olub. Hətta kəndimizin təsviri hekayə və romanlarıma güzgü tutub.

            “Kəndimizin üstündə bir dağ vardı – Qaraquzey adında. İlin hansı vədəsi olur-olsun, o dağın üstündə  kosa saqqala oxşayan bir çəngə qara bulud asılıb qaldımı, kövşəndəkilər, örüşdəkilər, zəmi yerindəkilər, xülasə, bütün kənd əhli uşaqdan-böyüyə özünü sürüyüb salardılar evlərinə. Körpə quzuları, buzov-çəpişi, hind quşu balalarını, cücəli toyuqları da heheləyib-kişləyib doldurardılar pəyələrə. O buluddan xata əskik olmazdı.

             Arxaşan səmtində Həsən müəllimin diki deyilən yer vardı ki, kəndin aralığında oynaya-oynaya bir gözümüz bu dikdə olardı. Elə bil bu dik kino ekranıydı və hər an o ekranda təzə nəsə görsənə bilərdi. İtiyi itən, çəpəri bastalanan, əri döyən, qoyunu quzusunu götürməyən, oğlu sözünə baxmayan – söz qarnını deşənlərin hamısı bu dikə çıxar, elə o saat da başına yığışanlara dərdini danışardı. Biz də bu “kinolara”  baxa-baxa günü axşam eləyərdik... Hə, az qala yadımdan çıxmışdı, bir də üç kəndin  bir növ paytaxtı olan Ördəkliyə (sovetliyin mərkəzi ora idi) gedənlər də həm gedəndə, həm də qayıdanda bu dikə çıxırdılar, daha doğrusu yolları burdan keçirdi deyən, burda ayaq saxlayar, “paytaxt” xəbərlərindən “dik əhlini” xəbərdar edərdilər.

           Gözüm bu dikdə qalmışdı. Anam səhər tezdən “paytaxta” iclasa getmişdi...” (“Dörd kişi haqqında üç hekayət” uzun hekayədən)

 

                                               ***

 

            Zəngilan həm də bir qədim xalq mahnısı ilə hopub yaddaşıma.

            “Mən gedirəm Zəngilana” adlanan bu mahnı da elə Zəngilan qədər qədimdir. Bu mahnının sözlərini Qarabağın, eləcə də Zəngilanın böyük şairi Məhəmməd Bəy Aşiq Zəngilaniyə bağlamaq cəhdləri olsa da (elə mən özüm də bir vaxrtlar belə yazmışdım “Aşiqlər” kitabımda), düşünürəm ki, bu düz deyil. Çünki, əvvala xalq mahnılarının müəllifi olmur, ikincisi bu mahnı o qədər qədimdir ki!..

            (Əbdüssəməd bəy Aşiq Zəngilani və “Aşiqlər” kitabım haqqında mənim blogspot.com – https://www.blogger.com/blog/posts/9155094546742298631 - şəxsi bloquma daxil olub oxumaq olar.)

 

                                               ***

 

            Füzuliyə çatanda yolda əsgərlər sənədlərimizi yoxlamağa başladı. Keçən dəfəkindən fərqki olaraq daha ciddi yoxlama məni narahat etdi. Səbəbini az sonra biləcəyik: hansı əliqurumuşsa ehtiyatsızlıq üzündən Zəngilanda – bizim kəndlərin yerləşdiyi Bəsid çayı boyundakı kəndlərdən Ördəklidə yanğın törətmişdi...

            Bu xəbərdən sarsılıram. O yanğın içimə od salır. Elə bir od ki, heç Bəsid çayını da döndərsən söndürə bilməz... (Təbiətin ironiyasıydımı?! Az snra biləcəyəm ki, Bəsid çayı da quruyubmuş...)

            ...Baharlı səmtinə çatanda saat birin yarısı idi. Ona görə bilənlər xəbər verir ki, Bəsid çayı, o cümlədən Qaradərə və Qaragöz kəndlərindəki bulaqlar quruyub. Məcburən nənəmin kəndi Baharlının min illərin yaşıdı olan, adı kimi özü də qədim olan Şıxılcan bulağına üz tuturuq...

            Burada bizi təsərrüfat işləri ilə məşqul olan adamlar qarşılayır.

            Çıxılcanda yuyunuruq, su içib sərinləyirik. Ocaq qalayanda məlum olur ki, şiş gətirmək yaddan çıxıb. Mən kəsəri alıb qaragilə və şəf ağaclarından şişlər kəsirəm. Sonra kabab və pörtdəmə dəsgahı başlayır...

            ...Onu mütləq qeyd etməliyəm ki, Şıxılcanda və Baharlıdan Qaradərənin (hətta bəzi yerlərdə Qaradərənin torpaqlarına da giriblər: Qəlbi kövşən, Şomunlu kimi bəhərli torpaqlarda da bağ salıblar) sərhədlərinəcən bir şeyin şahidi oldum. Hansısa biznesmen bu torpaqlarda ərik, şaftalı və xirnik bağları və digər təsərrüfat sahələri ilə bağlı geniş iş aparır. Yəqin ki, bu işlər yuxarının razılığı ilə aparılır. Təbii, hər bir abadlığı alqışlayırıq. Amma Şıxılcan kimi qədim bir bulağın üstündə yaxşı bir abadlıq işi aparmaq, bu bulağın gözünü təmizləmək unudulub. Elə bilirəm ki, burada iş aparanlar bu vacib əməli həyata keçirsələr, həm oarada çalışan işçiləri, həm də kəndlərini ziyarətə gələn əhali üçün yaxşı olar.

                                               ***

 

            -Yolumuz hayanadır?

            -Əlbəttə, Qaradərəyə!

            ...Sivinirəm. Kəndimə kor-kobud da olsa, yol çəkilib.

            Qədim Qaladaşının qabağından keçib kəndimizə giririk.

            Hələlik, yalnız ölülərin ruhları dolaşan kəndim bizi ağuşuna alır...

            ...Qəbiristanı  kəndimizin gəncləri təmizləyiblər.

            Şəhid əmim oğlanları Filmanla Azərin məzarını ziyarət edirik. Sonra bütün məzarları. Eləcə də ana babam Məmmədqulunun və ata babam Camalın məzarlarını...

            Və burada daha bir məzar da var – bir vaxtlar mənim öz əllərimlə qurub-yaratdığım Qaradərə məktəbi! Əslində, o da şəhiddir!.. Düşmənin ağlar günə qoyduğu məktəbim...

            Məktəbi ziyarət edib toxtayıram...

            ...Elə buradaca xəbər verirlər ki, bəs Çeşməli pirinə - Çinarlı pirə yol çəkilib və istəsək, ora da baş çəkə bilərik...

            Amma vaxtımız dar  - proqramımız geniş.

            Ona görə həmin pir haqqında sizi qiyabi surətdə - qələmimlə tanış edəcəyəm... 

   

       

                      TƏBİƏTİN QİSASI, YAXUD HÜMBƏTALI UÇAN QAYA

                        (Yeni naturalizmə doğru – renessans həsrəti silisiləsindən)

 

            İllərdir həm bədii yazılarımda, həm esselərimdə ədəbi naturalizmdən bəhs edir, naturallığın, təbiiliyin, doğallığın həm həyatda, həm ədəbiyyatda dəyəri haqqında mülahizələrimi oxucularla bölüşür, fikir mübadiləsi aparıram. (Saytlarda və “Renessans həsrəti” üç cildlik kitablarımda bu barədə kifayət qədər yazı tapa bilərsiniz.) Bu qənaətdəyəm ki, insan oğlu ta qədim zamanlardan, yəni təbiətlə üz-üzə qaldığı andan onun zərbələrinə düçar olmuş, bunun qarşılığında özünü müdafiədən çox hücum vəziyyəti alaraq təbiətə zərbə vurmuş, onu həm heyvani, həm bitki örtüyü, həm də su və havadan məhrum etməklə nələr etdiyinin fərqində olmamış və bugünkü təbii fəlakətin astanasına gəlib çatmışdır...

            Son romanlarımda və esselərimdə tez-tez vurğuladığım bir fikir var: indiyə qədər bütün müharibələr torpaq üstündə olub, bundan sonrakı müharibələr SU MÜHARİBƏLƏRİ olacaq! Bəli, bəli düz eşitdiniz: su...

            Bəşəriyyət min illərdir ki, öz qəbirini qaza-qaza gəlir. Okeanlarda, dənizlərdə, göllərdə, çaylarda və bulaqlarda suya qarşı insanın ağlagəlməz nankorluğu, meşələrin qırılması, canlı təbiətin məhvi, balıqların və digər suda yaşayanların qətliamı onu deməyə əsas verir ki, insanlıq öz sonunu gətirmədədir...

            Neçə yüz il qabaq ərəb qəbilələri, onsuz da suyun qıt olduğu səhrada düşmənlərini su ilə imtahana çəkdilər... (Məşhur İmam Hüseyn müsibəti və s.)

           Amerikanı kəşf edən avropalılar yerli əhalini meşələrə qova-qova o cəngavər insanları qırmaq üçün meşələri yandırdılar, çayların səmtini dəyişdilər, heyvanları məhv etdilər...

            Bu günkü insan özünü daha ağıllı göstərmək üçün süni yağışlar yağdırmaq üçün dronları göyə qaldırır, buludları qovub bir yerə yığır və təsadüfən təbiətin inadı ilə insan inadı üst-üstə düşür və nəticədə bu günlərdə Dubayın sellərə necə təslim olduğu fəlakət anı meydana gəldi...

            “Morq çiçəklər” romanımda bir yer var. Məktəblərdə hər sinifdə on oğlana bir qız düşür!!!!!!!!!!!!

            Bu, bilirsiniz nə deməkdir?! Orada elə belə də yazmışam: gün gələcək, siz – qız uşaqlarını ana bətnində abort etdirən atalar QIZ MÜHARİBƏLƏRİ aparmalı olacaqsınız!!!

            Hə, düz eşitdini, qız müharibələri...

            Oğlunuza öz xaraba qoyduğunuz ölkənizdə qız tapa bilmədikdə, geridə qalmış hanısas Şərq ölkəsinə müharibə elan edəcəksiniz ki, oradan oğlanlarınıza QIZ gətirəsiniz...

            Daha acgözcəsinə GMO məhsulların dalınca yüyürməyinizi, süni intellektə arxalanıb insanları işsiz qoymanızı, qızıl axtarışı üçün kəndlilərin otlaq yerləri örüşləri, kənd-kəsəklərini viran qoymanızı demirəm...

            ...Ay bədbəxtlər, gedin kitab oxuyun, övladlarınıza elm öyrədin. O yalançı alver, adına biznes dediyiniz arvad tumanı satmaqla uzaga gedə bilməyəcəksiniz...

             Keçmişi öyrənin, gələcəyə boylanın...

            Təbiətə toxunmayın...

            Axı gorbagor omuş ata-babalarınız təbiətə PİR deyirdi...

            Vallah, nə də olmasa, dədələrinizin pirləri sizə qənim olacaq...

            Allah heç köməyiniz olmasın...

            S.A.(Söz Ardı)

            Hələ də Zəngilana, Qaradərəmə gedə bilməmişəm. Gedənlər danışır ki, vəhşi erməni qəbilələri kənd-kəsəyimizdə bircə ağac da qoymayıblar – hamısını dibindən kəsib aparıblar. Yuxarıda pir demişdim axı... Hə, kəndimiz Qaradərədə bir Çinar piri vardı, adına Çeşməli piri deyərdilər. Rəvayətə görə bizim kənddə Hümbətalı adlı bir kişi olur. Gedib həmin çinar ağacının bir budağını kəsir, odununu doğrayıb qatıra yükləyir və evə qayıdanda qatır qayadan uçur, kişi yüklü qatırı saxlamaq istəyəndə özü də qatırla bərabər qayadan düşüb ölür... Və o qayanın adı qalmışdı Hümbətalə uçan qaya...

            Məni xarafata inanmaqda suçlasanız da deyəcəyəm: o kişinin kəsdiyi budaq qurumuş, hətta mən deyərdim ki, daşlaşmış vəziyyətdə son vaxtlaracan qalmaqda idi...

            Ermənilər heç, cəzalarını aldılar. Amma inanın ki, təbiətə münasibətimizi dəyişməsək, bizi də ağır cəza gözləyir...

            Hə, Zəngilana gedəndə ilk işlərimdən biri o çinar piri ziyarət etmək olacaq.

 

                                                                                                                 18.04.2024.

            S.A.(Söz Ardı)na əlavə.

            Bir il əvvəl Zəngilana getsəm də, Çeşməli pirinə gedə bilmədim. Həm yol dağılmışdı, həm də 30 ildə hər yanı kol-kos basmışdı.

            Lap bu günlərdə, yəni 2025-ci ilin avqust günlərində Zəngilana bir də getdim. Orada rastlaşdığımız gənclər bildirdilər ki, Çinar pirinin yolunu qismən düzəldiblər, amma yenidən əl gəzdirmək lazımdır. Onu da dedilər ki, pirin üstündəki sızqa bulaq da qurumadaymış. Gözünü açıblar, su yenidən gəlib...

 

                                                           ***

 

                   QARAGÖZ KƏNDİ – MİRZƏ HAŞIM QƏBİRİSTANI

                                                                                                                                 

            2024-cü ilin martında 70 yaşım tamam oldu və geniş yubiley tədbirindən sonra əhd etdim ki, bu dəfə yığcam bir heyətlə Zəngilana – Qaradərəyə gedəcək, tədbiri orada davam etdirəcəyəm. Getdim və çox həyəcanlı, ağılasığmaz səfərdən sonra hazırladığım video-hekayə sosial şəbəkədə yayımlandı. (https://www.facebook.com/azad.qaradereli/videos/7614358878648823/)

            Qaragöz kəndi haqqında hələ üstündə işlədiyim memuardan bir parçanı oxuculara çatdırım ki, kəndi daha yaxşı tanısınlar.

                                              

                                                          **

            Qaragöz kəndi bizim Qaradərə ilə üzbəüzdədir. Aralarından Bəsit çayı axır. Qaragöz güneydə, Qaradərə quzeydədir. Kəndlərin bir sıra fərqli xüsusiyyətləri ilə yanaşı, ümumi cəhətləri daha çoxdur. Məsələn, fərqli cəhətlərindən biri danışıq tərzindədir. Qaragözlülər Qaragöz əvəzinə Qəröyüz deyirlər. Bizimkilər Qaröyüz deyir. Daha bir neçə deyiliş fərqləri var.

            Amma hər iki kəndin ümumi cəhətləri daha çoxdur. Bir-birinə qız verib, qız almaqla qohumluq əlaqələri bərkiyib, hər iki kənd, bizlərdə deyildiyi kimi birevli olub.

            Bu kənd haqqında yaddaşlarda bir DASTAN YARPAĞI var.

            Deyir, bir gecə vaxtı Qaçaq Nəbi Bozatı çapa-çapa izinə düşmüş düşmən dəstələrindən xeyli aralandığını anlayıb, Qaragöz kəndinin ayağında zəif işıq gələn qapını döyür. Məqsədi qantər içində olan atının tərini soyudub yemləmək, özünün də bir hovur gözünün çimirini almaq imiş. Ev sahibi gecənin bu vaxtı qapısının kimin döydüyündən narahat olub, əlində silah eşiyə çıxır. Nəbi deyir ki, allah qonağıdır, atına və özünə bir az dincəlmək lazımdır, əgər razı olsalar.

            Ev sahibi qonağın yerlə-göylə əlləşən atına, özünün baz-brutuna baxıb, “Allaha da qurban, qonağına da, buyurun içəri” deyir. Nəbi atın üstünə çul salıb, başına içinə arpa tökdüyü torba keçirdir. Özü də gəlib qonağın dardülük daxmasının bir tərəfində dincini alır. Qonaq baxır ki, bu yeraltı daxmanın o biri başı qoyun pəyəsidir və oradan pox-sidik iyi adamı yatmağa qoymur. Bir az çimirini aldıqdan sonra qara hisli çaydanda çay tədarükü görən ev sahibinə üz tutub deyir:”A kişi, niyə bir yaxşı ev tikdirmirsən bala-bulan üçün?”

            Ev sahibi qonağa çay süzüb mızıldanır:”Ay başıa dönüm, biz iki qardaş qoyun-quzuynan əlləşirik, istilər düşən kimi də çıxıb yaylağa gedirik. Hardadı bizdə o pul-para ki, ev-eşik tikək-quraq?”

            Qonaq bir qurtum çaydan alıb yəhərin qaşından bir düyünçə çıxardır, qoyur kişinin ovcuna:”Burda bir xeyli qızıl var. Bir də bu tərəflərə yolum düşsə, məni bu tövlədə qonaq eləmiyəsən! Yaxşı bir ev tikdir balalarına... Di salamat qal!”

            Kişi qonağın atının üzəngisini basıb deyir:”Ay başıa dönüm, bəs sən kimsən?”

            “Mən Nəbiyəm, Qaçaq Nəbi!”

            Qaragözdə “Musanın evi” adlanan bir otaq vardı ki, deyilənə görə, Musa kişinin babaları o otağı Nəbinin qızılı ilə tikmişdilər. O tikilidən son vaxtlaracan məktəb binası kimi istifadə olunurdu. Yaxşı kişilərin izində gözəl əməllər nur saçar... ( Nəbinin qonaq olduğu qardaşlar Qaragöz kəndindən mərhum Mustafa kişinin və qardaşı Əsədullanın babaları imiş. Mustafa kişi Mincivanda maşinist köməkçisi, Əsədulla isə işıqçı idi. Övladları Bakıda, Ələtdə və Ukraynada məskunlaşmışdılar. İnşallah gün gələr, gedib Nəbinin pulu ilə tikilən binanın yerində daha gözəl ev-eşik qurarlar.)

            Allah şair dostum Əhməd Oğuza rəhmət eləsin. Bu yazını radionun “Bulaq” veilişi üçün ona verəndə gözləri yaşarmş, “Nəbidən genə nəsə varmı?” demişdi. “Bozatın Bartazdan aparılması” yazısını – o dastan yarpağı kitabın əvvəllərindədir – da sonra yazıb verəcəyimi deyəndə əl çəkməmiş, “Sən canın, yaralama, bütöy elə” deyib, onu da məndən almışdı.

            Hər iki dastan qırığını rəhmərliklər Səməndər Rzayevlə Məhluqə Sadıqova səsləndirmişdilər. Son vaxtlaracan radionun fondunda dururdu. (“Məndən sonra” memuar romandan)

 

                                                           ***

 

            Kəndin qəbiristanını ziyarət edirik. Mirzə Haşım qəbiristanı adlanan bu məzarlığın maraqlı tarixçəsi var ki, bu barədə mən bədii və elmi-publissistik mətnlərimdə söz açmışam. (“Kuma-Manıç çöklkliyi” romanı, “Aşiqlər” elmi-publissistik kitab, Şuşanın genetik kodu” ədəbi-tarixi oçerk  və s.)

            “Şuşanın genetik kodu” yazısından bəzi parçaları versəm, elə bilirəm, bu qaranlıq mğvzuya aydınlıq gətirmiş olarıq.

            “Ağa Məhəmməd Şah Qacar 1795-ci ildə Şuşanı mühasirəyə alanda İbrahim xandan üç adamı girov qismində istəyir: əmisi oğlu Batmanqılınc Məhəmməd bəy Cavanşir, digər əmisi oğlu Əbdüssəməd bəy və vəziri Mirzə Vəli Baharlı...

            Təbii ki, Məhəmməd  bəy Cavanşiri verə bilməzdi, çünki o xanın həm də ordu başçısı idi. Əbdüssəməd bəylə Mirzə Vəli Baharlını isə verməli olur. Şah onları götürüb İrana dönür.

            Bunun adı girov olsa da, hər iki zata hörmətlə yanaşılır, onlarla bərabər aşpazları, digər xidmətçiləri, hətta silahlı qoruyucuları da Tehrana gedir.

            Aradan müəyyən müddət keçəndən sonra bir gecə Mirzə Vəli Baharlı rəml atır (o, rəmmal kimi, öncə görən kimi də məşhur idi) və Əbdüssəməd bəyə təşviş içində deyir ki, sabah bizi edam edəcəklər.

             Bəy deyir, gəl qaçaq. Mirzə qəbul etmir və deyir ki, mən yaşlı adamam, yolda ölərəm. Sən get.

            Beləcə, Əbdüssəməd bəy öz silahlıları ilə gecə ikən qaçır.

             Demiyəsən, Rusiya-Qarabağ münasibətlərindəki isinmə şahı qəzəbləndiribmiş və doğrudan da, girovları edam etmək əmri veribmiş.

            Səhər Mirzə Vəlini topun ağzına qoyub atırlar. Əbdüssəməd bəy isə yolda aldığı güllə yarasından ölür...

            İbrahim xan bu əhvalatdan qorxuya düşərək onun ucubatından həlak olmuş bu adlı-sanlı adaların qohumlarının ona müxalif olacağından əndişə duyur və Əbdüssəməd bəyin qardaşı uşaqlarını, qohumlarını (bəyin övladı yox idi), Mirzə Vəlinin də oğlu Mirzə Haşım Zərrinqələmi və yaxın ətrafını Ağdama, Zəngilana sürgün edir. Buralarda onlara çoxlu torpaq sahəsi və kəndlər bağışlayır.

            Əbdüssəməd bəyin qardaşı oğlu Behbud bəyin oğlu məşhur şair Məhəmməd bəy Aşiq Zəngilani, onun da oğlu Əbdüssəməd bəy (həmin Əbdüssəməd bəyin adlısı), onun da oğlu Xosrov Cavanşir idi. Bu barədə mənim “Aşiqlər” kitabımda daha ətraflı məlumat var.)

            Beləcə, məlum olur ki, Mirzə Haşım Zərrinqələm Mirzə Vəli Baharlının oğlu idi və indiki Zəngilan rayonunun Baharlı kəndində bir bəy və torpaq sahibi kimi yaşamış, vəfat edəndə isə həmin bu qəbiristanda dəfn edilmişdir ki, sonradan buraya onun adı verilmişdir...

 

                                                           ***

 

            Bu qəbiristanda mənim xalam, həm də sonralar qayınanam Məşuqə xanım və onun əri Şükür kişinin məzarları var ki, barbar ermənilər onların məzarlarını tam dağıtmasalar da, zədələmişdilər. Buna görə də oğlu Zülfüqar yaxınları ilə birgə ora yollanmış, məzarları kökündən dəyişmiş, müasir tərzdə bərpa etmişdi. Biz bu məzarları və buradakı digər məzarları da ziyarət edib çiçək dəstələri qoyduq...

 

                                                           ***

            Zəngilana birinci səfərimdə - 2024-cü ilin mayında rayonun Şəhidlər Xiyabanında olmuş, bu unudulmuş, ot-ələfin, kol-kosun içinə gömülmüş şəhid məzarlarından yuxarıda adını çəkdiyim video-hekayədə söz açmış, bu neçə ildə azad olunmuş torpaqda yatan şəhidlərin ruhuna hörmətsizliyi  tənqid etmişdim.

            Üstündən cəmi bircə il keçsə də, rayon rəhbərliyi, prezidentin xüsusi idarə rəhbərliyi, yaxud hansısa təşkilat bu müqəddəs işi həyata keçirərək Şəhidlər Xiyabanını təmir etmiş, 30 il gözü yol çəkən şəhid ruhlarının könlünü rahat etmişlər. Elə buna görə bu işi yüksək səviyyədə həll edənlərə təşəkkürümü bildirirəm!

                                                           ***

 

            Yolumuz Laçınadır...

            Qubadlının dağıdılmış kəndlərini keçib Laçına üz tuturuq. Yaradan bu yerlərə əlahiddə gözəllik bəxş edib. Quşqonmaz qayalıqlardan keçib Susa yol alırıq.

 

                        SUS VƏ “LAÇIN DƏHLİZİ” ORATORİYASI”

 

            Sizə bir şey deyimmi? Yalançı patriotizm, hay-küyçü vətənpərvərlikdən uzaq birisi kimi mən Qarabağın azad olunacağından, Zəngilanın və ətraf rayonların ermənilərdən təmizlənəcəyindən əlimi üzmüşdüm. Bilirəm, bunları oxuyub mənə nifrət edənlər olacaq ki, necə yəni əlimi üzmüşdüm?!

            A kişi, Stepanakertin bir vaxt Xankəndinə çevriləcəyinə əsla inanmazdım!

            Hətta 44 günlük müharibədən sonra Laçının Sus kəndindən olan şair İlham Qəhrəmanla telefonla danışanda dedi ki, sizə nə var, siz bəxtəvərsiniz. Mənim kəndim Sus isə Laçın dəhlizinə düşüb, oranı bizə heç vaxt verməyəcəklər...

            İndi biz Susa gəlmişik! Susda, bir az yuxarıdakı Bəylikdə Həkərinin qabağını kəsib bulvar düzəldiblər! Burada Bakıdan gələn turistlər dincəlirlər!

            Ey mıxı mismar edən, şükür sənin kərəminə!

            (Hə, o vaxt İlham Qəhrəmanla telefon söhbətindən sonra “Laçın dəhlizi” oratoriyası” adlı hekayə yazdım...  Hekayəni bu linkdən oxumaq olar: https://qaradereli.blogspot.com/2021/10/azad-qaradrli-lacin-dhlizi-oratoriyasi.html)

            Bəylik də, Sus da (Sus, əslində dağların arxasında imiş, oradan endirib Bəylik kəndinin yanında salıblar yeni yaşayış məskənini) Həkərinin sahilindədir. Zəngilanın Ağalı kəndində olduğu kimi burada da evlər bir-birinə çox yaxın tikilib. Hamısı bir-birinə bənzəyən bu evlərin arasında arakəsmə yerinə dəmir tor var. Yəni bu həyətdə olanı o biri həyətdə də görürlər. Həmişə uca hasarların əleyhinə olsam da, evlərin bir-birindən bir qədər aralıda tikilməsinin, mübhəmliyin, pərdəli dolanmağın tərəfdarı olmuşam. Deyim ki, kəndlərimizdə qabaqlar heç hasar, yolağa (darvaza) olmazdı. Hətta evlərdə kilit-açar da yox idi. Amma biri birinin evinə gələndə uzaqdan çağırar, gəldiyini xəbər verərdi. Ağsaqqal-qarasaqqal, qarı-qoca, qız-gəlin yanında özünü aparmaq qaydaları vardı.

            Bir vacib məsələ barədə də yazmasam, olmaz. Kənddə hökmən evlərdən bir qədər aralıda tövlələr olmalıdır. Mal-qarası, qoyun-keçisi, at-eşşəyi, toyuq-cücəsi olmayan kəndli kəndli sayılmaz. Ona görə də dövlət yetkililərinədir sözüm: işğaldan azad olunan kəndlərdə insanlara kənd təsərrüfütı ilə, xüsusən heyvandarlıqla məşqul olmaq üçün şərait yaradın. Onlara tikdiyiniz o gözəl evlərə görə var olun! Amma yanında tövlə inşa etməyi unutmayın! Kəndliyə örüş verin, əkin yeri verin, torpaqları bölməyə tələsin...

            ...Və buradan üzümü cənab prezidentə tutub xahiş etmək istəyirəm: məcburi köçkünlər üçün etdiyinizə görə var olun! Amma zaman yetişib. Köçkünlərə 50-60 min həcmində pul verin və buraxın özləri gedib evlərini tikib yaşasınlar. Təbii ki, buna xüsusi nəzarət olunsun ki, həmin pulları başqa yerə sərf edənlər olmasın.

            Kəndlilər evlərinin yanında tövlə, toyuq damı tikəcək, mal-qara, keçi-qoyun saxlayacaq...

            Bir də, cənab prezident! Azad olunmuş rayonlarda Şəhidlər Xiyabanı abadlaşsa da, bəzi kəndlərdəki (məsələn, bizim Qaradərə kəndində) şəhid qəbirləri erməni vandalları tərəfindən dağıdıldığı üçün onları bərpa etmək lazımdır. Bunun üçün Sizin işə qarışmanıza ehtiyac var.

 

 

                                               AY LAÇIN!

 

            Maşınımız Bəylikdən Susa, oradan da Laçın şəhərinə yol alıb. Bu möcüzəli dağlara, yamaclara, meşələrə baxmaq üçün iki göz bəs eləmir. Sarı Aşığın niyə buralarda bənd aldığını ağlım indi-indi kəsdirir. Bu onun adamı dəlib keçən misralarıdır:

 

                         Bu dağlar qoşa dağlar,

                         Verib baş-başa dağlar.

                         Yarım səndə gəzibdir,

                         Səni min yaşa dağlar!

 

            Maşınımız yuxarı qalxdıqca ürəyim sanki sinəmdə böyüyür, köksümə sığmır. Bilmirəm, havam çatmır, yoxsa oksigen bolluğundan təngənəfəs oluram. Bir il əvvəl Şuşada da belə olmuşdu... Təbii, az sonra hər şey yolyna düşür. Mən axı Zəngilanın Şükrataz yaylağında gəzmişəm, Miyandərədə hava udmuşam!..

            Nəhayət, Laçın şəhəri görünür. Dağlar qoynunda yerləşən bu möcüzə şəhəri görər-görməz Qədirin səsi gəli qulağıma!

 

                        Ay Laçın,

                        Can Laçın.

                        Mən sənə,

                        Qurban Laçın!

 

            İri hərflərlə LAÇIN yazılmış yerdə maşından düşürük. Şəkil çəkdirəndə baxıram ki, Laçın əvəzinə Lachın yazılıb. Bir az aralıda dayanan uzun-arğaz gəncə baxıb, bunun niyə belə yazıldığını soruşmaq istəyəndə ayağımın altından yer qaçır: bu ki eyzən Şərif Ağayarın gəncliyidir. (Gənc Şərif Ağayarı ilk dəfə Mətləb Misirin yubileyində görmüşdüm.) Daha yazıdakı səhvi unuduram:

            -Şərif Ağayarı tanıyırsan?

            Heyrətlə çiynini çəkir. Gülümsünürəm:

            -Elə Zəngilanda da məni tanımırlar... Həmyerliniz olan yazıçıdır... Kitablarını tap, oxu...

            Yenə çiyinlərini çəkir.

            Maşınımız Şuşaya yol almalıdır. Mən isə Laçında kitabxana olub-olmadığını soruşuram oğlandan. O yenı çiyinlərini çəkir. Yanında dayanan yaşlı kişi deyir:

            -Kitabxanamız var, ama bırda dəyil... Taxtakörpüdədi... Ağcabədidə...

            Niyə axı?! Laçınlılar burda, kitabxana orda... Niyə?

 

 

                                   ŞUŞA

 

            Laçından Şuşaya gedən yolla getməmisənsə, demək, heyrət nidasının tam mənasını duymamısan. Şuşa haqqında əlavə söz yazmayacam. Ondan ki, ötən il Qarabağın bu billur tacı haqqında geniş bir yazı yazmışam. (https://kulis.az/xeber/media/azad-qaradereli-susani-gormeden-olmek-varsa-lenet-olsun-o-olume-55631) Onu oxumamısınızsa, göstərdiyim linkdən tapıb oxuyun...

 

                                   XANKƏNDİ – XANIN KƏNDİ

 

            Xankəndinə yüksəklikdən baxmaq istəyirəm. Bu böyük şəhəri bir vaxtlar Stepanakert edənlər xanın uşaqlarının haçansa qəflət yuxusundan oyanacağını, bunları po...yedimə salacaqlarını bilməliydilər axı!..

            Az qala Gəncə boyda şəhər olan Xankəndini bu yadlara, yadların arxası yağılara vermək, xanın anasını ağlar qoymaq demək olardı... Necə ki, ağlar qalmışdı uzun illər....

            Bu Xankəndi – o Stepanakert haqqında bir ağrılı yazım var, elə bilirəm, bura yeridir.

 

                  STEPANAKERTDƏN XANKƏNDİNƏ QƏDƏR

                    (Ötən əsrin 80-ci illərinə aid bir kədərli xatirə)

 

       Gərək ki, 79-cu il idi. Sobu kəndində müəllim işləyirdim. Bir gün həmkəndlim, həm də yaxın qohumum Ədalət bizə gəldi və dedi: "Bərdədə yaşayan əsgərlik yoldaşım Sergeyin toyudur. Yox, rus deyil, atası əsgərlikdə olanda Sergey adlı rusla dost olub, ona görə oğlunun adını elə qoyub... Sən çox yer gəzmisən, Bakıda oxumusan. Nə olar, mənimlə Bərdəyə gedək... Yol pulu-zad mənlikdi..."

      Anam da dedi ki, get, Ədalət dayımız oğludu, hər işimizə əl atır.

      Bu Ədalət həm nənəmin dayısı Qaçaq Fərzalının oğul nəvəsi idi, həm də texnikadan, televizor antennasından, xarab olan ütü, bankabağlayan maşın və s.-dən baş çıxardan idi. Həm də mənim tay-tuşumdu. Toy da bazar gününə düşdüyündən daha məktəbdən icazə almağa da ehtiyac yox idi və qərar verdik ki, birlikdə Bərdəyə gedək...

      Səhər obaşdan Ədalətin motosikli ilə rayon mərkəzinə getdik. Motosikli Ədalətin yaxınlarıgilə qoyub, avtobusla Ağdama, oradan isə Bərdəyə yola düşdük...

       Bilmirəm, sürücü yolu azmışdımı, ya hansısa müştərisinimi düşürəcəkdi, indi bunu unutmuşam, bir də baxdım ki, eynən Qafandakı, yaxud Mığrıdakı binalar kimi qırmızı tuf daşdan tikilmiş binaları olan bir şəhərdəyik. Sürücü dedi ki, bura Stepanakertdi, yarım saat burda duracayıq. Kim istəyir, düşüb çay-zad da içə bilər.

       Ədalət dedi, düşmə, buranın erməniləri Mığrı-Qafan erməniləri kimi deyil, deyirlər, Ağdamlılarla həmişə dava eləyirlər...

       Amma mən maşından düşdüm. Bura avtovağzala yaxın yermiş. Deyilənə görə, bazar da ora yaxın imiş. Bir xeyli küçə-bacanı gəzdim və bir həqiqəti gördüm: bura bizim şəhər olsa da, kiril əlifbasıyla bir reklam, bir yazı görmədim. Küçə adları, idarə və müəssisə adları tamam erməni əlifbasıyla yazılmışdı...

Və üstəgəl yalnız Ermənistanda çıxan qırmızımtıl tuf daşdan tikilmiş binalar... Bakının ağ daşından bircə bina da yox idi...

      Yəqin anladınız: o vaxtdan bu siyasət yürüdülürmüş: bizə sizin daşınız belə lazım deyil. Biz erməniyik, erməni daşından da ev tikəcəyik!

      Bax belə. İçimizə paz kimi çalınan bu erməni anklavı heç vaxt və heç zaman nəinki bizim olmayıblar, heç bizimlə olmayıblar...

      Zaman o zaman oldu ki, yeni əsrin bu günlərində hayların Stepanakert dediyi Xanın Xankəndində bizimkilər antiterror əməliyyatı keçirdilər və ermənilər ağ bayraq qaldırıb təslim oldular...

Bildiyim qədəri ilə tezliklə mənim gördüyüm o şəhərdə canım bayrağımız dalğalanacaq. Və bildiyim qədərilə o tarixdən etibarən bu şəhərin öz tarixi  Xankəndi adı özünə qaytarılacaq...

       ...Və... Və... Bir arzum da var. Xankəndinin gələcək meri olacaq şəxsə indidən ismarıc göndərmək istəyirəm: Xanın kəndində - Xankəndi şəhərində Bakının ağ daşından yeni-yeni binalar tikdirsin! Və yalnız ondan sonra mən bir qrup yazıçı dostlarım ilə Xankəndinə gedəcək və orada, öz doğma yurd-yuvasında  məskunlaşan yerli Azərbaycan türklərinə öz kitablarımızı imzalayacağıq...

Hə, bir də yerli ermənilər bizim kitabları oxumaq istəsələr, bilirəm ki, onların hamısı Azərbaycan türk dilini yaxşı bilirlər, onlarçün də imzalayarıq...

        Lap sonda. Ədalətlə Zəngilana yollanmazdan əvvəl Bərdəyə, Sergeygilə, oradan da Xankəndinə getməyi də düşünürəm... Oradakı küçə-bacaların, idarə və müəssisələrin adlarının iki dildə - Azərbaycan türkcəsində və erməni dilində yazılmasını da öz gözlərimlə görmək arzumdur...

Allah arzularımızı çin eləsin!

                                               ***

 

            Oktyabr ayının ortalarında arzumuz çin oldu: Xankəndində Azərbaycan bayrağı dalğalanır! Sonrası nə olacaq, yaşayarıq, görərik...                                                                                                     

                                                                                                                    2022-ci il 

                                               ***

            Mən o yazıda yazmışdım ki, küçə adlarının, elanların Xankəndində iki dildə yazılmasını görməyi arzulayıram...

            Baxırsınızmı?! Tarix mənim düşüncəmi necə redəktə etdi?! Xanın kəndində yazılar indi yalnız xanın dilində yazılır!

            Və bir arzum da vardı: Xankəndində kitablarımı oxucularıma imzalamaq. Bax, o arzum da çin oldu. Şəhərdəki Qarabağ universitetinin kitabxanasına öz kitablarımı hədiyyə etdim...

 

            KƏRKİCAHANDA ŞƏHİD OLAN İGİD – FİRDOVSİ MƏMMƏDOV

 

 

            Xankəndinin girəcəyindəki Kərkicahan qəsəbəsində dayanmaq arzum vardı. Axı bu qəsəbədə bizim nəslin bir igidinin qanı tökülmüşdü!

            Söhbət Milli Ordunun ilk şəhidi  Məmmədov Firdovsi Xeyrulla oğlundan gedir. Anası ağır Baharlı elindən olan Telli xanım idi. Mincivanda məşhur dükançı Muradın bacısı olan Telli xanım anamla əminəvədir.

            Firdovsi 1961-ci ildə Mincivanda doğulmuş, hərbi məktəbdə oxumuş, gizir rütbəsi ilə vətənə dönəndə Qarabağın, eləcə də doğma Zəngilanının od içində olduğunu görüb, bünövrəsi təzəcə qoyulan Milli Orduya yazılmışdı. Dağılmaqda olan SSRİ-nin Azərbaycandakı hərbi hissələrinə basqınlar düzənləyən Firdovsinin dəstəsi ağır vəziyyətdə olan Şuşaya həmin hərbi hissələrdən güc yolu ilə silah alıb göndərirdi. Bəzən özü o silahları aparıb təhvil verirdi. Bu zaman Firdovsi və silahdaşları tez-tez erməni terrorçuları ilə döyüşməli olurdu. Belə döyüşlərdən birində - 1991-ci ilin dekabrın 11-də Firdovsi başından yaralanaraq şəhid oldu...

            O həm də Milli Ordunun ilk şəhidi idi...

            Məzarı Bakıda Şəhidlər Xiyabanındadır...

            Təəssüf ki, Kərkicahanı yalnız aralıdan görə bildik. Sürücümüz naşılıq edib ötüb keçmişdi...

            Uzaqdan, Kərkicahanın başı üstündən bir çəngə duman yuxarı qalxır, sanki bizə əl edirdi... Mən bu dumanın da elə belə duman olmadığına əmin idim... O dumanda da Firdovsidən nəsə vardı...

            Ruhun şad olsun, qardaş!

            Qanını tökdüyün torpaq azaddır...

 

                                   ***

 

            Maşınımız Xocalıya daxil olanda o dumanın buluda dönüb Xocalının üstündə durduğunu gördüm.

            Bu yaralı şəhərə o ağca bulud bir sərinlik bəxş etmək istəyi ilə gəlmişdi...

            Aşağıda isə Xocalının uçuq-sökükləri təmir olunur, yeni, yepyeni bir şəhərin təməli qoyulurdu...

            Qarabağın ağca günləri başlamışdı....

 

                                                                                                                        15 -19 avqust 2025.