AZAD QARADƏRƏLİ ZƏNGİLANLI MƏHƏMMƏD ARAN VƏ İLYAS ƏFƏNDİYEV

 

                                   AZAD QARADƏRƏLİ

                       ZƏNGİLANLI MƏHƏMMƏD ARAN  VƏ İLYAS ƏFƏNDİYEV

                    (Azad Qaradərəlinin “Məndən sonra” memuar romanından parça)

 

            Mənim həyat yolumu bilənlər xəbərdardılar ki, məcburi köçkün kimi 1993-cü ilin noyabr ayından Bakıya gələndən sonra bir çox yerlərdə çalışmış, ailəmi dolandırmaq üçün hətta günəmuzd fəhləlik də etmişəm. Çalışdığım yerlərdən biri də “Müsavat” dərgisi idi. Nəsiman Yaqublunun dəvəti ilə bu dərgidə məsul redaktor kimi çalışırdım. Dərgidə bəzən 4-5 məqalə, yaxud müsahibəm gedirdi. Buna görə birinə Azad Qaradərəli, birinə A.Qaradərəli yazsam da, bəzisi imzasız çıxırdı.

            Dərgidə ən çox zövq alaraq yazdığım məqalələr “Müsavatçı yazıçılar” rubrikasından qələmə aldıqlarım idi. Bu rubrikada ilk yazım olan “Tanıdığımız və tanımadığımız Cəfər Cabbarlı” adlı məqaləm böyük rezonans doğuraraq oxucuların marağına səbəb oldu. Hətta iki alim doktorluq işində məqalədən yararlanmışdı. Bu barədə sonralar kulis.az-da yayımlanan yazıda bəhs etmişəm.

            İkinci yazım isə zəngilanlı müəllim və şair Xosrov Cavanşirov haqqında idi. Xosrov bəy məşhur şairlər Məhəmməd bəy Aşiq Zəngilaninin nəvəsi, onun oğlu Əbdüssəməd bəy Aşiq Zəngilaninin oğlu idi. O da ata-babaları kimi şeir yazmış, həm də gizli müsavata rəğbət bəsləmiş, hətta onun üzvü olmuşdu. Buna görə Xosrov Cavanşirovu həbs edərək Rustaviyə sürgünə göndərmişdilər və o həmin şəhərin həbsaxanasında 1944-cü ildə vəfat etmişdi.

            Bu günlərdə Sovet yazıçıları və İlyas Əfəndiyev barədə bir status yazmışdım. Həmin status budur: “Sovet dövrünün yazıçıları yalandan basıb-bağlayanda adamın ürəyi bulanır. Məgər biz bilmirik ki, siz bir barmağın işarəsi ilə yazmısınız? Niyə axı gopa basırsınız? Olmazmı fikrinizi adam balası kimi ifadə edəsiniz ki, balam o zaman başqa cür yazmağa qoymurdular-filan... Məsələn, elə rəhmətlik  İlyas Əfəndiyev kimi. Kişi Vaqif Bayatlıya “Xəzər” dərgisində verdiyi müsahibədə görün nə deyir:

      “...çox təəssüflənirəm, onda gərək mən də Məhəmmədlə (Məhəmməd Aranın Türkiyəyə qaçmasını nəzərdə tutur) çıxıb gedəydim. Onunla getmiş olsaydım, orda azadlıqda yazardım, istədiyimi də yaza bilərdim. Amma burda ürəyimizdə olan əsl mətləbi, əsl dərdləri yaza bilmədik, yazdıqsa da yarımçıq qaldı. Hisslərimiz elə bil içəridə qaldı, tamamilə ortaya çıxa bilmədi. Yalançı romanlar, yalançı şeirlər içərisindən baş qaldırıb əsl həqiqəti demək çətin idi...”

            Bu yazı internetdə yayımlanan kimi gənc dostumuz, Müsavat və Cümhuriyyət dövrünün araşdırıcısı Dilqəm Əhməd bir yazısı ilə cavab verdi. “Rəsulzadənin arxivini ona əmanət etdilər – İlyas Əfəndiyevin dostu” adlı həmin yazıda göstərilirdi ki, İlyas Əfəndiyevin də haqqında bəhs etdiyi Məhəmməd Azər Aran 1911-ci ildə Zəngilanda doğulub. Amma nəyə əsasən yazırdı, bu yox idi. Mən bir az araşdırdıqdan sonra o mənbəni – nekroloqu tapdım. Daha sonra Dilqəm bəy də 1993-cü ildə Ankarada nəşr olunan “Azərbaycan” dırgisinin mart-aprel aylarına aid PDF-ni mənə göndərdi. Mənbədə göstərilirdi ki, 1911-ci ildə Qarabağın Zəngilan şəhərində doğulan Müsavat partiyasının başqanı Məhəmməd Azər Aran 1993-cü ilin aprel ayının 8-də Ankarada vəfat etmiş, Karşıyaka məzarlğında dəfn edilmişdir. (Buradakı “Zəngilan şəhəri” ifadəsinə şübhəm var. Əvvala, 1911-ci ildə Zəngilan şəhəri yox, Zəngilan kəndi vardı. İndiki Zəngilan şəhəri isə Pirçivan adlanırdı və olsa-olsa qəsəbə idi. Ona görə də, düşünürəm ki, Məhəmməd Aran çox güman Zəngilan kəndində doğulub.)

            Dilqəm Əhməd yazısında Məhəmməd Aranın dostu Əhməd Qaracanın sözlərini misal gətirir:

            “Dr. Məhəmməd Azər Aran dostu İlyas Əfəndiyevi orada qoymuşdu, amma özü kimi Türkiyəyə getmək üçün Güney Azərbaycana keçən bir gənci tapmaqda gecikmədi. Bu gənc mərhum riyaziyyat müəllimi Əli Aran bəydi. Əli Aranla çox yaxşı dost oldular, birlikdə Türkiyəyə gəldilər, eyni soyadını aldılar, bunu bilməyənlər onları qardaş zənn etdilər. Türkiyəyə keçdikdən sonra Ankaraya gəldilər. Təhsillərini tamamlamaq istəyirdilər. Ekvivalentlik imtahanı vermələri gərəkdi. Bolşeviklər onlara türk tarixi yerinə rus tarixi oxutmuşdular. Sıx çalışmadan sonra digər azərbaycanlı dostları ilə birlikdə imtahanı qazandılar... Azər Aran bəy vətəni Azərbaycanda ehtiyac olar deyə əsgəri tibb təhsili almaq istəyirdi. Marşal Fevzi Çakmak paşa ilə Səhiyyə nazirini ziyarət imkanını Türk Ocağı təmin etdi. Beləcə Azər Aran İstanbulda əsgəri tibb, Əli Aran da İstanbul Texniki Universitetinin tələbəsi oldular... İstanbulda ilk işləri Məhəmmədəmin Rəsulzadəni görmək və əllərini öpmək oldu. Rəsulzadə və silahdaşlarının yanında yer aldılar”.

            Daha sonra Əhməd Qaraca göstərir ki, 1930-cu ildə Rəsulzadə Sovet hökümətinin tələbi ilə Türkiyədən çıxarıldıqda Azərbaycan Kültür Dərnəyinin və partiyanın bütün sənədlərini Məhəmməd Arana həvalə edib. O, gənc olsa da, böyük öndərin etimadını doğruldub, onun bütün tapşırıqlarını həyata keçirib.

            Bir hərbi həkim kimi fəaliyyət göstərən M.Aran albay tütbəsində istefaya çıxdıqdan sonra Ankaraya gəlmiş, dərnəyin və Müsavat irsinin yaşaması üçün bütün gücünü sərf etmişdir.

            Nigar xanım adlı bir hüquqşünas qadınla ailə quran Məhəmməd Aranın üç övladı olmuşdur: böyük oğlu Bozqurt Aran diplomat, ikinci oğlu dr. Oğuz Aran, üçüncü isə geoloq-mühəndis İlhan Aran olub.

            Təəssüf ki, bu böyük şəxsiyyət haqqında bilgimiz bundan artıq deyildir. Yəni, o, Zəngilanda kimin oğlu olmuş, hansı nəsildəndir və bu gün onun nəslindən kimlər var, qardaşı uşaqları, bacısı uşaqları və s. vardırmı? Bu suallar hələ ki, açıq qalır. Sadəcə, o məlumdur ki, Məhəmməd Aranın Suca adlı qohumunu həbs edirlər və bundan qorxuya düşən ailə onu Türkiyəyə göndərməyə qərar verir. (Əgər bu barədə zəngilanlı həmyerlilərimdən kiminsə xəbəri varsa, məlumat vermələrini xahiş edirəm.)

            Sağlıq olsun, Türkiyəyə növbəti səfərim bas tutsa, ilk olaraq Ankaraya gedib, Karşıyaka məzarlığında onun qəbirini ziyarət edəcəyəm, sağ qalan övladları, yaxud nəvələri ilə görüşəcəyəm.

            Ruhu şad olsun.

 

            S.A.(Söz Ardı.)

            Məhəmməd Aranla bağlı internetdə yazdığım statusa cavab verərək bu yazının ərsəyə gəlməsinə vəsilə olan gənc araşdırıcı Dilqəm Əhmədə təşəkkür edir, Müsavat irsini, azərbaycançılığı, Məhəmməd Aran adını həmişə uca tutan Əhməd Qaracaya isə ruhun şad olsun deyirəm!

                                                                                                          19.03.2023