AZAD QARADƏRƏLİ DEKEDANSMI, RENESSANSMI?

 

 

                   AZAD QARADƏRƏLİ       

 

           DEKEDANSMI, RENESSANSMI?

             (Renessans həsrəti silsiləsindən)

 

 

 

            Yeni naturalizm ədəbi cərəyanını bir ədəbiyyat adamı kimi elan edəndə qələm adamları tərəfindən elə də ilgi çəkmədi. Bilirsiniz niyə? Ondan ki, bizim toplum düşüncə adamlarının deyil, vəzifə sahiblərinin yanında olmağı, onların dediyini eşitməyi, qaldırdığı məsələləri (məsələ olmasa da olar, adi bir şüarı, yaxud çəkisi olmayan kəlməni, deyimi və s.) diqqətdə saxlamağı sevər. Mənim kimi adi bir qələm adamının sözünə isə ən yaxşı halda başını yelləməklə cavab verər.

            Başlığa fikir verdinizmi? XIX əsrin sonlarının qoxusu gəlir, eləmi? Hətta bir az da geri gedə bilərik. Renessansa doğru – geriyə. Qəribədir, deyilmi? Bəşəriyyət renessans axtarırsa, geriyə boylanacaq... İrəlidə tərəqqi var, zira bu dağıtmağa, məhv etməyə, bəşəriyyətçün özü boyda bir məzar qazmağa xidmət edir... Hə, hə! Bu gün Türk dünyasının lideri Türkiyə özünüqoruma instinkti ilə güclü silahlanmaya rəvac verib. (Həm də özünün istehsal etdiyi silahlarla!) Və... Və... Yalnız bundan sonra dünya onunla hesablaşmağa başlayıb...

            Dahi Eynşteyn zəncirvari reaksiyanı kəşf edəndə necə sevinməmişdisə, indiki alimlər də hərbi-texnoloji uğurlarına görə sevinə bilmirlər. Çünki hər bir mənada renessansın meyvələri dekadansa xidmət etmiş olur...

            Başlığa çıxardığımız sual bu mənada çox amansız görünür: dekadnsmı, renessansmı?! Tənəzzülmü, intibahmı? Şöküşmü, qalxınmamı?

            Latıncası da, ərəbcəsi də, türkcəsi də eyni qorxunc anlamı daşımaqda...

            Fərqindəsinizmi?

 

                                   ***

 

            Nə yazıqlar ki, ədəbiyyatda da vəziyyət eynidir.

            Çox sevdiyim şair Bayron bir türk düşmanı idi. Yunanlarla türklərin savaşında açıqca Yunanıstanı müdafiə edirdi. Amma bu mənə onun billur kimi parlaq, günəş kimi hərarətli misralarını sevməyə mane olmaz ki!

 

            Gözəllik, mənalısan, bu gün də, dünən də sən,

            İlahi gözəlliyin vəsfində, tərifində

            Sözün acizliyindən kim şikayət etməmiş,

            Kim sənə heyran qalıb, başını yellətməmiş?!

           

            Yaxud Əkrəm Əylisli...

            Günümüzün böyük ədibi “Daş yuxular” adlı antitürk bir mətn yazaraq hamımızı pərişan etdi. Zira bu xoşagəlməz addım bizim onun “Mənim nəğməkar bibim”, “Ürək yaman şeydir”, “Adamlar və ağaclar”, “Kür qırağının meşələri” kimi əsərləri sevməyimizə mane olmaz.

            Bu misalları niyə çəkdim?

            Yazıçılar var ki, onların varlığı elə renessansdır. Məsələn, ustad Sabir Əhmədli. O kişinin həm şəxsiyyəti, həm romanları bir renessans əsintisi idi. Və bizim bu gün sinədolusu ədəbiyyat havası udmağımızın bir səbəbi də elə ustadın romanlarıdır. “Dünyanın arşını”, “Yasaq edilmiş oyun”, “Toğana”...

            “Yasaq edilmiş oyun” Sabir müəllimin şah əsəridir və elə bilirəm ki, öz qiymətini almayan ustadın bütün yaradıcılığı kimi bu əsəri də dünya səviyyəli əsər kimi dünya oxucusuna çəkinmədən təqdim etmək olar...

                                               ***

            20-ci yüzilin ən böyük ədəbi cərəyanlarından biri olan futurizm keçmişin üstündən xətt çəkməyə, yalnız yeni, şəhərləşmiş, sənayeləşmiş urbanizasiya ədəbiyyatı və incəsənəti nümunələri yaratmağa hesablanmışdı ki, bunun ən bariz nümunələri İtalyada meydana gəldi. Ardıncan faşizmə qucaq açan İtalya heç biməzdi ki, özülsüz, köksüz futuristlər gün gələcək faşizmə, hətta kommunizmə mədhiyyə oxuyacaqlar!?

            Futurizmin manifestini yazan F.T.Marinetti bir gün faşizmin qatı təbliğatçısına çevrilmədimi?!.

            Ən gülməlisi bilirsiniz nə idi? Rus futuristləri Yelena Quro, Xlebnikov və ən ümdəsi Mayakovski az sonra kommunist ideallarına könül verdilər.

            Bu misralarda isə hələ Vladimir Vladimiroviç futiristdir:

 

            Polad yarışının tanrısı,

             kosmik sərxoş avtomobil,

             o əzabkeş dik dişlərdəki əyləclə

             ey möhtəşəm yapon döymə gözlü canavar...

 

            Bizim “futiristlər” isə heç futurizmin “f”ni bilmədən birbaşa proletkultçu-narsistə çevrildilər və ilk atəşi də bağrından qopduqları ata-analarına, babalarına açdılar:

 

            Oxuma, tar, oxuma, tar,

            Səni sevmir proletar!

-yazan S.Rüstəm, əslində Müşfiqin “Tar” şeirinə qarşı yazdığı bu qırmancla şairi vurur və ağzını açıb qurban gözləyən repressiya maşınının ağzına itələdiyinin fərqində deyildi...

            Az sonra bir-birini didəcək faşizmlə kommunizm futurizmin azğın tələbələri kimi dünyanı məhvə aparmaqda idi. Nə yaxşı ki, şəxsi düşmənçilikləri və dünya ağalığı iddiası, üstəgəl qana hərislik bu iki qanlı “izm”in bir-birini məhv etməsi ilə nəticələndi və dünya futurizmin zəhərli meyvələri olan faşizmlə kommunizmin çəngindən xilas oldu.

            Ədəbiyyat bütün sənətlərin fövqündə olsa da, həm Sovet əsarətində, həm faşizm zamanında bu iki müdhiş quruluşu mədh etməkdən çəkinmədi və kütlənin psixoz halından yararlanaraq daha amansız yol tutdu:“Bəşərin vicdanı, eşqi, ürəyi, zehni, düşüncəsi, fikri, diləyi, bütün yer üzünün xoş gələcəyi...” kommunist partiyasıdır deyən bir şairə xalq necə inanmasın ki, onun adı Səməd Vurğundur və özünün “ideyasız” şeirləri ilə qəlblərə yol tapmışkən indi də belə qatı faşist-kommunist şeiri ilə beyinləri yumağa məhkumdur... Məhz məhkumdur... Məhkum... “Məhkum Şərqə” müəllifinin isə zəhərlənmiş beyinlərə üz tutaraq yazdığı bu misralar ucubatından gənc yaşında ürəyini partladacaqlar:

 

            Ey Şərq, sənin üstündə cahan çarpışıyorkən,

             Aləm səni bölməklə səadət bölüşürkən,

             Övladın əsarətdə, yazıq, can çəkişirkən,

             Hala da sükut etmədəsən, ey evi bərbad!

             Kimdən, əcaba, ummadasan dərdinə imdad?

           

            Düz yetmiş il DEKADANS üstümüzdə hökmran oldu. RENESSANS isə zülmət içində yox olmadaydı. Məhz yox olmamışdı, olmadaydı... Əgər onun adı renessansdırsa, o yox ola bilməz, müvəqqəti geri çəkilər ki, varlığını gizlində də olsa qoruya bilsin. Bir də ürəklərdə qalmışdı o. Məhz onun yeri ürəklər idi ki, müstəqilliyimizin ilk illərindəcə öz toxumlarını səpdi...

            Amma... Toxumu səpməklə iş bitməz ki. Onu sulamadın, vəhşilərdən qorumadın, boyunu sevmədin, əsla bar verməz...

            Hə, RENESSANS bizdə də bitib göyərmədə... Zira ya bar verməz, ya da qotur meyvələri çor vurmuş üzüm kimi könül bulandırar...

            Bir vaxtlar komsomol-futurist şairin yazdığı misralar ürək bulandıran kimi:

 

            Minmişəm velsobetə,

            Sürmüşəm selsovetə...

 

            Dünya özü də başı hayındadır. Orada da vəziyyət xoş deyil. Pul futbolda, marixuanada, bir də silahlanmada ikən ədəbiyyat və incəsənət nə edə bilər?!

            Vahid bir zamanlar lap onluğa vurmuşdu:

           

            Fərz edək, əsrimizin həzrəti-Musası mənəm,

            Bu soxhasoxda nə icad edə billməm?!

 

            Doğru. Vəziyyət bizdə də, sizdə və onlarda da eynidir. Amma bizdə həmişə olduğu kimi daha pisdir. Nəzərə alsaq ki, “pis” “daha pis”dən (DEKEDANSDAN) öndədir, gəlin bir az yaxşıya çalan “pis”ə tərəf meyl edək ki, oradan “yaxşı”ya, oradan da RENESSASA yol daha yaxındır...

            Renessans amanatı!

 

                                                                                                                                 iyul - 2023