AZAD QARADƏRƏLİ ƏDƏBİYYAT VƏ İDEOLOGİYA (“Renessans həsrəti” silsiləsindən)

 

 

     AZAD QARADƏRƏLİ

 

ƏDƏBİYYAT VƏ İDEOLOGİYA

 

(“Renessans həsrəti” silsiləsindən)

            

            Uzun illər bu fikir dartışmalara səbəb olub: ədəbiyyat ideoloji olmalımı, olmamalı?

            Olmalısa, bu onun ayağını buxovlamazmı?

            Olmamalısa, onda azad olmayan ölkələrdə, yaxud qismən azad ölkələrdə ədəbiyyat adamının yaşam tərzi zor omazmı? Bütün maliyə rıçakları onların əlində ikən yazıçı neçə yaşayacaq? Harada işləyəcək? Əsərlərini nə ilə çap etdirəcək və sair...

            (Bir gənc vardı. Çox istedadlı idi. Həm bədii, həm elmi təfəkkürə sahib idi. Amma mənə görə, onun elmi təfəkkürü daha öndə idi. “Yazı”da hekayələrini çap etsəm də, daim deyirdim ki, sən get, magistraturaya gir, elmi yazılar yaz, müdafiə et, özünə bir gün ağla. Üstəlik, yeni nəslin də qoy ədəbiyyatşünası olsun...

            Gənc məni eşitdi. Magistr olan kimi onu bir ali məktəbdə işə aldılar. Sonra qulağına nə dedilərsə, mənimlə əlaqəni tam kəsdi. Zənnimcə, düz etdi. Axı mən ona iş yeri verə bilməzdim. Onun yazdıqları sırf ideoloji olacaqsa da, zənnimcə yaşaması üçün təminat verəcək...

            ...Bilirəm ki, ürəyim ayrı şey deyir. Amma başqa yol isə görünmür. Bəlkə gələcəkdə daha yaxşı bir zaman gələcək və bu kimi gənclər işlədikləri idarələrdə ideoloji basqıya məruz qalmayacaqlar... Onda müstəqil ədəbiyyat da yaranacaq. Hal-hazırda belə bir şey hələ ki, yox kimidir... Yaxud əlin barmaqlarının sayı qədərdir...)

            Həmişə bu fikirdə olmuşam ki, ədəbiyyat adamı müstəqil olmalıdır, o dərəcədə ki, yazıçı əsər üzərində işləyərkən basqı hiss etməməli, yazdığı əsərini, yaratdığı obrazlarını hansısa ideoloji xəttə uyğunlaşdırmamalıdır. Hətta məcburən, yaxud tapındığı bir ideologiyaya xidmət edərkən belə elə əsərlər yaratmalıdır ki, bütün zamanların sınaqlarından çıxa bilsin – o əsərlərin bədii məziyyəti elə olsun ki, həmin ideoloji xətti kölgədə qoymuş olsun...

             Bu mövzuda müzakirə apararkən iki dahinin həyat tərzinə nəzər yetirmək istərdim: Füzuli və Nazim Hikmət.

             Füzuli islam dininin ən yüksək səviyyədə olduğu bir yerdə - Bağdadda yaşamış, yazıb-yaratmışdır. Alimlərin fikrincə, əsərlərində məhəbbət, qadın gözəlliyinin vəsfi üst səviyyədə olsa da, bu, bizim başa düşdüyümüz sevgi-məhəbbət olmayıb, əslində İslamın ən böyük şəhidlərindən sayılan İmam Hüseynin vəsfidir. O “heyrəy ey büt” dedikdə belə İmam Hüseyni nəzərdə tutmuşdur. İmam Hüseynin məqbərəsində mücəvir olması, onun ayağının altında dəfn olunması da bunu təsdiqləyir...

           Amma və yenə amma!

           Füzuli kimi vəsf edir etsin, onun qəzəllərində, qəsidələrində və poemalarında (xüsusən “Leyi və Məcnun”da) bir aşırı aşiqlik var ki, bütün aşiqlər orada öz dərdinə dərman tapa bilər. Bundan əlavə, Füzulinin əsərlərindəki ədəbi, bədii səviyyə o dərəcədə yüksəkdir ki, bütün edeoloji, teoloji tələblər ondan qat-qat aşağıdadır.

 

          Olsaydı məndəki qəm Fərhadi-mübtəladə,

          Bir ah ilə verərdi min bisituni badə, -

 

 deyən böyük ədib, doğrudan da bütün zamanların sınağından çıxa bilmiş, hətta bu gün belə qüdrətli qələm ustası kimi çoxlarına örnəkdir...

          Füzuli nəinki zəmanəsinin bütün şairlərinin, hətta mübtəlası olduğu İmam Hüseynin belə fövqündə dayana bilmişdir...

          Nə yazıqlar ki, şair bütün qəlbləri fəth edə bilsə də, zamanın hökmdarından ona çatacaq 9 axçanı bu günəcən ala bilməmişdir...

          Nazimə gəldikdə isə, zaman o zaman olmasa da, yəni arada 500 iləcən fərq olmasına rəğmən, ciddi bir dəyişiklik görmək olmur.

          Nazim, eynən Füzuli kimi özünü könüllü surətdə bir ideologiyanın – kommunist partiyasının ixtiyarına vermiş, dünyanın gələcəyini onda görmüşdür.

          Şair kommunizmin çəmbərində olsa da, bu, Nazimə möhtəşəm əsərlərini yaratmaqda mane ola bilməmişdir. Hətta bəzən, pafosa yaxa verməli olsa belə, onun misraları öz bədii gözəlliyini itirməmişdir:

 

Hava qurğuşuntək ağır...

Mən deyirəm ki, ona:

- Kül olaydım

Kərəm kimi

yana-yana...

Mən yanmasam,

sən yanmasan,

biz yanmasaq,

necə çıxar

qaranlıqlar

aydınlığa...

 

          O da maraqlıdır ki, nümunə gətirdiyimiz şeirdə Nazim Füzulini öz misraları ilə xatırlamışdır:

“Dərd çox, həmdərd yox...”

            Təəssüf ki, Sovet dövründə yaşayan şair və yazıçılarımız Füzuli və Nazim kimi özləri o ideologiyaya könül verməmiş, sadəcə, yaşamaq forması kimi kommunizmi fəsf etmişlər... (Bu barədə İlyas Əfəndiyevin “Xəzər” dərgisinə verdiyi müsahibədəki etirafını “İlyas Əfəndiyev və Məmməd Aran” adlı yazımda misal gətirmişəm: “...çox təəssüflənirəm, onda gərək mən də Məhəmmədlə (Məmməd Aranın Türkiyəyə qaçmasını nəzərdə tutur) çıxıb gedəydim. Onunla getmiş olsaydım, orda azadlıqda yazardım, istədiyimi də yaza bilərdim. Amma burda ürəyimizdə olan əsl mətləbi, əsl dərdləri yaza bilmədik, yazdıqsa da yarımçıq qaldı. Hisslərimiz elə bil içəridə qaldı, tamamilə ortaya çıxa bilmədi. Yalançı romanlar, yalançı şeirlər içərisindən baş qaldırıb əsl həqiqəti demək çətin idi...”)

            ...Mən Sovet dövrünün guruldayan çağlarını da gördüm (68-78-ci illər), dağılmaq üzrə olduğu zamanları da (80-90-cı illər). Nə gizlədim, bəlkə 15-20 il əvvəldə, yəni 50-60-cı illərdə yaşasaydım, mən də yazılarımda Lenindən, partiyadan bəhs edər, ideoloji səpkili əsərlər yazardım...

            Şükürlər olsun ki, bu acı taleyi yaşamadım.

            Əlimə qələm aldığım gündən bu vaxtacan yazdıqlarımla qürur duyur, heç kimin, heç nəyin aludəçisi olmadığımla fəxarət hissi keçirirəm. Düzdür, bütün bunlar mənə böyük “itkilər” hesabına başa gəlib, amma kiminsə yanında gözükölgəli olmamağıma zəmin yaradıb...

            Həyatımın son dönəmlərini yaşayaıram və ümid edirəm ki, bu işıqlı dünyaya da rahatlıqla əlvida deyəcəyəm...

            Allah heç kimi, xüsusən ədəbiyyat adamını, heç kimin yanında gözükölgəli etməsin.

            Amin.

                                                                                26.01.2025