AZAD QARADƏRƏLİ İYİRMİ YANVARIN SƏHƏRİ Hekayə

 

            AZAD QARADƏRƏLİ

 

        İYİRMİ YANVARIN SƏHƏRİ

 

                        Hekayə

 

                                   20 Yanvar şəhidlərinin və şair dostum İsfəndiyar Əhmədlinin xatirəsinə

 

 

            Elə bil dağlar bir az aşağı enmişdi. Düzlər də yuxarı qalxan kimiydi. Arada sıxılan mənim canımdı. Mən neçə illərdir bu kənddə yaşayıram, bu rayonun adamıyam, amma hələ belə darıxdığım olmamışdı. Yox nə darıxmağı, canım, bu darıxmaq deyildi ki... Elə bil ürəyimi çəkib çıxardırdılar, sonra onu bıçaqla doğram-doğram doğrayırdılar, sonra da həmin o doğranmış dilimləri yumurlayıb ağzımdan içəri basır, sonra əllərinin qanını silə-silə çıxıb gedirdilər...

            Məni  zor-xoş doğma işimdən  - müəllimliyimdən ayırıb rayon mərkəzinə - əvvəl raykomda, sonra isə rayon qəzetində işləməyə aparmışdılar. Əslində, burada işləmək mənimçün elə də çətin iş deyildi, amma ağırdı. Ağır olan da o idi ki, mən raykomun bütün iclaslarında iştirak etməli və qəzetçün icmal hazırlamalıydım. Bunun nə qədər  zəhlətökən bir iş olduğunu yazıb başınızı ağrıtmayacağam. Amma ən əzablısı o idi ki, göz görəti mən yalan-palan iclasların mirzəsi kimi qəzetə axmaq-axmaq  materiallar hazırlayır, amma bir qulağım da Bakıdaydı. (Deyim ki, burada təkcə o zəhlətökən işlə məşqul olmurdum. Öz otağımda bir dərnək yaradaraq rayonun istedadlı gənclərini başıma yığmışdım. Ayda iki dəfə bu dərnəyin materiallarını “Çinar” adlı ədəbi-bədii səhifədə verirdik. Qəzeti əməlli-başlı gənclərin görüş yerinə çevirmişdim. Düzdür, köhnə fikirli adam olan redaktorumuz bu işə mane olmağa çalışsa da, məni basıb keçə bilmirdi.)  Paytaxtda davam edən mitinqlər rayonlara ayaq açsa da, hələ  kommunist partiyası ayaqdaydı, hakimiyyət onlardaydı.

            Yanvarın gərək ki, on doqquzudur. Dəqiq xatırlamıram. Bir onu bilirəm ki, 1990-cı ilin yanvar günləri ölkəmiz üçün ağır keçir. Hamı Sovet hökümətinin açıq-açığına erməniləri müdafiə etməyinə, Qorbaçovun və arvadının ermənilərə papa-mamalıq etməsinə dözməyərək mitinqlərə çıxır, Bakıda, Sumqayıtda ermənilər kütləvi şəkildə qovulur – Ermənistandan qovulan 200 minlik Azərbaycan türkünün əvəzinə! Və hiss olunur ki, son günlərini yaşayan Sovet höküməti ermənilərin acığını bizdə çıxmaq istəyir...

            Zəngilanın mərkəzində, bizim qəzetin binasının lap yanındakı meydanda mitinq keçirilir. Mitinqi Bakıdan gəlmiş nümayəndə Qurban Məmmədov aparır. Sovet hökümətinə etiraz əlaməti olaraq çıxışlar olur. Mən də çıxış edirəm və Sovet hökümətinin erməniləri müdafiə etməsini qınayıram...

            Meydanın ortasında böyük bir topa yaranıb – adamların ciblərindən çıxardıb atdıqları partiya biletlərindən ibarət topa. Adamın ağlına gəlməz ki, 34 min əhalisi olan bu rayonda bu qədər partiya bileti olan varmış...

            Yox, o da var ki, komsomolçular da atırdılar biletlərini. Hələ özüm gözümlə gördüm ki, bir nəfər pasportunu atdı topaya. Və kiminsə ağlına gəldi ki, bu topaya bir od vurmaq lazımdır. Nə od vurması, canım! Bir az aralıda böyük bir tonqal qalamışdılar, elə o tonqaldan bir iki kösəvi sürüyüb gətirdilər bu topanın üstündə baş-başa qoydular və az sonra rezin iyinə oxşar iy ətrafı bürüdü. Kimsə dedi ki, ə, bı kaministlərin nə mırdar iyi varmış, ə! Gözümüz çıxdı ki!..

            Camaatı gülmək tutur...

           

                                               ***

 

            Rayonu bilmirəm, amma yaşadığım kəndə elektrik verilişini dayandırıblar. Hər yerdən əlaqəmiz kəsilib. Gecəni səksəkəli yatırıq, buna yatmaq demək olarsa...

            Səhərə yaxın dayıoğlu Ədalət məni səsləyir. Qaradalaq bayıra çıxıram.

            Çiynindəki radionu göstərir və kədərli halda deyir:

            -Bu gecə Bakını rus qoşunu qırıb... Səhərdən Mirzə Xəzər ağlaya-ağlaya danışır...

            Yer ayağımın altından surçur. Yıxılmamaqçün əlimi qaranlıqdaanlığa uzadıram, amma tutmağa bir şey olmur və şappıltı ilə eyvançadan aşağı düşürəm. İncəvara, düşdüyüm yer təzə tökülmüş torpaqdır deyə, ağır xəsarət almıram...

            Batareya ilə işləyən balaca radinu açıram. Mirzə Xəzər Xəlil Rzanın “Davam edir otuz yeddi” şeirini söyləyir. Sonra Yusif Səmədoğlu Azadlıq radiosuna əhalini gülləboran eləmələrindən danışır. Sonra Mehdi Məmmədov adlı bir gənc tankı camaatın üstünə sürdüklərini gözü ilə gördüyünü deyir. Az sonra Bəxtiyar Vahabzadə qəzəblə danışır və bu faşist partiyasından çıxdığını bildirir...

            Özümü ələ almağa çalışsam da, mümkün olmur. Lampa işığında həyat yoldaşımın pəncərəyə qoyduğu isti suya, sabuna və üzqırxan alətə çəpəki baxır,  əynimi geyinib həyətdə gəzinirəm. Hava işıqlanır və heç kimlə sağollaşmadan evdən çıxıram. Arxadan anamın səsi eşidilir:

            -Get, sən də partbiletini təhvil ver...

 

                                               ***

            Redaksiyanın qapısı ağzında əli avtomatlı əsgərlər dayanıb. Vəsiqəmi göstərib içəri keçirəm. İş yerindəki kabinetimin qapısını sındırıblar. Otaqda bütün sənədləri yerlə-yeksan ediblər. Hətta işlətdiyim yazı makinası da yoxdur.

            Dəhlizə çıxanda  redaktorun bir mayorla danışdığını görürəm. Məni göstərir. Mayor iki əsgərlə kabinetimə girir və məni də içəri çağırırlar. Özünü təqdim edir. Soyadındakı sonluqdan bilirəm ki, gürcüdür. (Gərək ki, idze ilə bitirdi soyadı. İçimdə özümüzə acıdım: belə bir fərqlənmə kanıtımız da yoxdur. Ov, yevi dədə malı kimi mənimsəmişik.)

            Üstümü axtarırlar. Sonra bir neçə suala cavab verirəm. Və onlar rayonu tərk etməmək haqqında dilimdən iltizam alıb çıxıb gedirlər. Bir müddət kabinetdə otururam. Nə edəcəyimi götür-qoy edirəm. Bu vaxt redaktor məni otağına çağırır. Və qalib ədayla deyir:

            -Sən day orda oturma... Belə vəziyyətdə o vəzifəqə qala bilməzsən... Yəqin ki, bu gün raykomun birosu qərar qəbul edəcək... Sən müavinlikdən azad ediləcəksən... Bilirsən də, sənin kimiləri gecəynən tutub aparıblar... Hələ sevin ki, sənə dəyməyiblər... Kommunist partiyasının...

            Bu vaxt elə bil sağ döş cibimdə nəsə ağır bir şey hiss edirəm. O ağır şey məni aşağı dartır və az qala bu yekəbaş, qarnı yoğun  adamın qabağında əyiləcəkdim. Tez müvazinətimi saxlayıram, özümü birtəhər şax tutmağa çalışıram. Qulağıma səslər dolur. Dünənki mitinqdə adamların səsinə bənzər qatmaqarışıq səslərin içindən bir səs aydın eşidilir:

            “Sən də get, partbiletini təhvil ver...”

            Anlayıram ki, döş cibimdəki o ağırlıq nə imiş. Redaktorun sözünü ağzında qoyub redaksiyadan çıxıram. Uzağa getməyə ehtiyac yox ki. Raykomla aramız heç əlli metr də deyil. Gözucu raykomla redaksiyanın arasında ucalan tribunaya baxır, oradan meydanda hələ də zəif tüstüləri görünən sönmüş tonqallara sarı boylanır və raykoma gedirəm. Hər dəfə məni görəndə üstümə qaçıb “ooooo, necəsən müəllim?” deyərək ikiəlli görüşən bir tanışla qarşılaşıram və salam vermək üçün başımı qaldıranda onun  tez yolunu dəyişib başqa səmtə üz qoyduğunu seyr edə-edə binaya girirəm. Rastlaşdığım adamların heç birinə salam vermirəm. Bayaq yolunu dəyişən tanış kimi gözünü məndən qaçırdanlara baxmamağa çalışıram. Nəhayət, şöbə müdirinin yanına girib salam verirəm.

            Bu adamla köhnədən tanışıq. Dost demək olmaz, amma qəlbimə yatan birisidir. Savadlı və təmiz adamdır. Vəzifəsi naminə kimisə qaralamaz. Əksinə, adamlara kömək etməyə çalışar. Məni görən kimi qalxır və əlimi sıxır. Heç nə danışmırıq. Mən biletimi döş cibimdən çıxardıb ona verir və qapıdan çıxıram. O isə arxamca deyir:

            -Mən bunu bir əmanət kimi saxlayacam... Haçan istəsən, gəlib götürə bilərsən...

            Ürəyimdə rişxəndlə gülürəm. “Sən bilsən ki, onu təhvil verməyi tapşıran kimdir, bu sözü dilinə gətirməzdin...”

            Redaksiyaya tərəf gedəndə gününün çox hissəsini bizim redaksiyada keçirən gənc Şairlə rastlaşıram. Alçaq boylu, xəstəhal görkəmli, dünyanı vecinə almayan dostum bərk həyəcanlıdır. Onsuz da xarab olan nitqi lap da xaablaşıb. Kəkələyə-kəkələyə deyir:

            -Səni protokola... eeee, prokrora çççağırmışdılarrr?

            -Nəyə görə?

            -Bıyyy... Xxxxəbərin yoxdu? Gecəynən dünən mitinqdə çıxış eliyən cəbbbbhəçilərin bir neçəsin tutub harasa aparrrıblar axı... İndi də qalanlarını pro... pro... prokror çağırır... Məni də çağırmışdılar...

            Redaksiyaya girəndə redaktorun gözü Şairi alır və onun üstünə bağırır:

            -Sən bırda nə gəzirsən, ə?! İrəddəol bırdan! Bıranı həsənsoxdu dəyirmanına döndərmişdıız!

            Şair mənə baxıb, pillələri sürətlə enir və yox olur. Mən isə nə edəcəyimi bilmirəm. Bu vaxt redaktor otağından qışqırır:

            -Sən də get məytublar şöbəsinə... Hələlik, orda otur, görək biro nə qərar çıxardır...

            Bu vaxt bir xanım Əməkdaşımız mənə yaxınlaşır və gözləri yaşlı halda pıçıldayır:

            -Məni prokuror çağrıb, nə eliyim? Tək getməyə... Səni çağırmıyıb?

            Xəcalət çəkə-çəkə başımı bulayıram. Ürəyimdə “alçaqlar elə bil məni gözdən salmaq üçün həbs etməyiblər o biri dostlarım kimi, bu cəhənnəmə, heç prokuror da çağırmayıb” deyirəm. (Sonradan biləcəm ki, mənə nənəmin kəndi Baharlı qohumlarından olan general Əsədova görə toxunmayıblar.)  Və birdən onun məndən cavab gözlədiyini yadıma salıb boğuq səslə deyirəm:

            -Həəəə... Tək niyə?! Gəl, birlikdə gedək...

            Yolda mənə təşəkkür edir. Və deyir ki, səhərdən fikir məni götürüb ki, mən axı o idarəyə tək necə gedim? Yeganə ağlıma gələn sən oldun. Çox sağ ol...

            Qapıda dayanan avtomatlı əsgər məni prokurorun yanına buraxmır. Ona görə xanım mənə baxıb, “çox sağ ol, bu binadan içəri tək girmək istəmirdim, elə burda gözləsən, bəsdir” deyib içəri girir. Təxminən, iyirmi dəqiqədən sonra çıxır və danışa-danışa dünən izdihamın qaynadığı boş beydandan keçib redaksiyaya üz tuturuq. Bu vaxt bir kişinin tüstülənən kül qalığının yanında devikdiyini görüb dayanıram. O da mənə tərəf baxır və üstümə cumub qucaqlayır.

            Ay səni! Bu ki mənim qəhrəmanlarımdan biridir. Haqqında geniş məqalə yazmışdım qəzetə. Traktorçu kimi şumladığı sahələrdən, səpdiyi toxumların cücərməsindən, nə bilim axı daha nələrdən söz açmışdım. Hətta ali məktəbi bitirib işsiz olan oğlu haqqında bir idarə müdirinə ağız açmış, işə düzəltmişdim. Bir sözlə, kişi ilə dost olmuşduq.

            -Ay məllim, səni allah yetidi maaa... Dünən bizim uşaq qanmeyib, gəlib bıra, adamlara qoşulub, partbiletini atıb ocağa... Durub gəldim, buraları gəzdim ki, bəlkə taparam... Yoxdu, yanıb, savılıb... İndi mən neyniyim, başıma haranın daşını salım?! Sən maa bir yol göstər...

            Məni ağlamaq tutur. Adamın göz yaşlarımı görməməsi üçün onu qucaqlayıram, üzümü boynuna sürtüb qulağına pıçıldayıram:

            -O partiya laxlayıb... Qorxma... Bir-iki aya hər şey bilinəcək... Qorxma... Mən də təhvil vermişəm...

            Kişi elə bil yüngülləşir. Məni təkrar qucaqlayır. Və göz yaşlarını qolu ilə silib bir az toxtayır. Sonra başını aşağı salıb uzaqlaşır. Xanım Əməkdaş üzümə baxıb gülümsünür:

            -Çox sağ ol... Yaxşı adamsan... Belə ağır gündə o kişini necə rahat yola saldın... Elə məni də...

            Onun səsi titrəyir. Yazdığı lətif  hekayələri kimi ürəyi də tel-teldir. Himə bənddir ki, hönkürüb ağlasın...

 

                                                           ***

 

            Bir çayxana var ki, hər yer bağlı olsa da, yalnız ora işləyir. Nadirxan adlı bu əhlikef adam hər gün özü araq içsə də camaata tam qaynamayan çayını sırıyıb çörəkpulu qazanır. Heç çaydanların tam qaynamadığını gizlətmir də. “Ə, bir belə adamın çayın mən nə təhər yetirim?! Babat qızan kimi dəmliyib verirəm... Ə, heç gör nayrazı olan var?! Hələ indiyənəcən bir adamın qarınağrısına düşdüyünü görən olmauyub, bu ölsün!” (Şappıltı ilə şlini üzünə vurur.)

            Çayxanada az da olsa adam var. Gur-gur guruldayan çayxanada indi heç kimin səsi çıxmır. Heç Nadirxan özü də danışmır. Hiss olunur ki, bu gün içməyib. Hətta Nadirxan da içməyibsə bu gün, demək, davamız hədər getməyib. Stol dörd adamlıqdır, biz isə beşik. Mən artığam. Gec gəldiyimçün yerim küncə düşüb. Gənclər qalxıb yer göstərsələr də, elə o küncdə otururam. Şair köşkdən təzə aldığı “Kənd həyatı” dərgisinin təzə nömrəsini açıb orada çıxan məqaləmi göstərir. Ayrı vaxt olsaydı, qışqırardı ki, yumax lazımdır!

            Mən də sevinə bilmirəm. Bu boyda qan-qadanın içində sevinməkmi olar? Dəqiq olmayan məlumata görə yüzdən çox adam ölüb... Nə qədər itkindir, yaralıdır...

            Şair bir mənə baxır, bir əlindəki dərginin yarımağ səhifəsinə və döş cibindən qələmini çıxardıb nəsə yazır. Ciyərim yansa da, Nadirxanın qaynamamış çayından bir qurtum alıb yerə qoyuram. Bu vaxt Nadixan əlində başqa bir çaynik bizim stola yaxınlaşır və kədərli halda tın-tın səsi ilə deyir:

            -Mən... Mən, bilirsıız ki, içənəm... Böyünnəri allah şahiddi ki, içməmişəm... Başım parttıyır... Cəhənnəmə pardasın! O şəhid balaların xatirəsiə görə söz vermişəm özümə, içmiyəcəm... Dünən mən də meydandaydım... Məllim, sənin çıxışıa lişni qulax asdım. Çox sağ ol. Bu çayniyi saa görə kəhliyotuynan dəmləmişəm... Özü də pul almıyacam...

            Pəh! Bu gün nə günmüş, qardaşım! Kabinetimi dağıdan əsgərlərin 37-ci ildəki kimi əllərimi qaldırıb üst-başımı axtarmaları, redakrorun məni məsxərəyə qoyması, prokraturaya birgə getdiyimiz xanım Əməkdaş, meydanda partbilet gəzən traktorçu, redaktorun qovduğu şair, indi də Nadirxanın belə jesti... Hələ bu gün onun araq içməməsi... Vallah mübarizəmiz hədər deyiliş...

 

                                                           ***

 

            Axşam evdə vahiməli bir sükut olsa da, anama olub-bitənlər ağızucu danışıram. O da çıx gəl bəri, başlarına dəysin onların redaksiyası deyib gedir iş-gücünün dalıncan. Bu  vaxt üçüncü sinifdə oxuyan qızım masadan dərgini alıb mənə yaxınlaşır. O nəsə deyir. Mənim başım hələ də yerində deyil. Uşağın nə istədiyini tam anlamıram. Hə, oxu deyirəm, təzə məqaləmdir, Bakıda çıxan jurnaldı...

            O isə ayrı şey oxuyur. Əvvəl bir az çətinliklə, sonra isə lap ucadan, özü də intonasiya ilə mənə həsr olunmuş bir şeiri oxuyub bitirir. Beş-altı bəndlik şeirin son bəndləri lap ürəyimcə olur:

 

...Azadlıq verilməyib,

Hələ bu yerdə sözə.

Şeytanlar qazanında

Qaynayıb çıxdın üzə.

 

Eh, çox olacaq hələ

Öz-özünü aldadan.

İndi necədir halın

Küncə qoyulmuş adam?

 

            Tez dərgini qızımdan alıb yarımağ səhifədə qələmlə yazılmış şeiri özüm də ürəyimdə oxuyub xoşhal oluram. Şairin işidir. Yaralanmış dostunun yarasına məlhəm sürtüb...

            Yara isə dərindir. Çox dərin. İndicə radioda dedilər ki, çoxlu sayda ölən və yaralanan var, xəstəxanalarda yer yoxdur yaralı əlindən.

            Sovet imperiyası bizim insanımızı qırdı isə, öz məhvini də sürətləndirdi.

            ...Axşam yeməyində anamın verdiyi xəbər ortalığa sərin meh kimi gəlir:

            -Bu səhər Güləhməd oğlu Əlinin oğlu olub...

            -Nə yaxşı!- deyib gülümsünməyə çalışıram. Uşaqların da qırışığı açılır.

            Mən isə sözümün dalını ürəyimdə deyəsi oluram:

            “Düşmən bizi doğradıqca çoxalacağıq, artacağıq, inşallah...”

 

                                                                                              19.01.2025.