AZAD QARADƏRƏLİ “QUTADĞU BİLİG” – XOŞBƏXTLİK ROMANI (Ortaçağ dövrü böyük türk ədibi Yusif Balasaqunlunun “Qutadğu bilig” poeması üzərinə dəyərləndirmə)

 

                    AZAD QARADƏRƏLİ

            “QUTADĞU BİLİG” – XOŞBƏXTLİK ROMANI

 

            (Ortaçağ dövrü böyük türk ədibi Yusif Balasaqunlunun

                “Qutadğu bilig” poeması üzərinə dəyərləndirmə)

                                                          

                                                                       Professor Kamil Vəli Nərimanoğlunun xatirəsinə

 

                     

                         

            Mərhum professor Kamil Vəli ilə şəxsi tanışlığımızın tarixçəsi qısa olsa da, az müddətdə internet üzərindən bir-birimizlə geniş ünsiyyət qurduq, sənət, ədəbiyyatla bağlı söhbətlər etdik. Hətta gələcəkdə bir sıra vacib işləri görmək üçün plan da tutmadaydıq. O söhbətlərdə toxunduğumuz məsələlərdən biri də Yusif Balasaqunlunun (1017-1077) “Qutadğu bilig” əsəri idi. Ki, bu əsərin Azərbaycan oxucusuna qazanılmasında professorun rolu (mərhum Ramiz Əsgərlə birgə) danılmazdır...

            Nə yazıq ki, professorun qəfil ölümü bir sıra işlərin reallaşmasına mane oldu. Ona görə indi yazdığım bu yazını əziz dostumun xatərsinə həsr etdim.

            (Kamil müəllimlə planlarımızın bir hissəsində yutub kanalında* bir veriliş açıb ümumtürk ədəbiyyatı və dili barədə silsilə verilişlər hazırlamaq dururdu. O söhbətlərin məğzini elm aləminə yaxşı bəlli olan, lakin Azərbaycan oxucusu üçün tam aydın olmayan yazıçılar və əsərlər haqqında söhbətlər təşkil edəcəkdi. İlk söhbəti Yusif Balasaqunluya və onun məşhur əsəri “Qutadğu bilig”ə həsr etməyi düşünürdük. Hətta mən təklif etmişdim ki, bunu iki verilişdə edək, çünki həmin müəllif və əsər bir söhbətə sığmazdı. İndi bu yazı o ehtiyacdan yazılır.)

            Kim idi Yusif Balasaqunlu?

            Yusif Xas Hacib – Yusif Balasaqunlu Türküstanın Qaraxanilər dövlətinin tanınan şəhərlərindən olan Balasaqunda (şəhər  həm də Kubalıq -gözəl şəhər mənasını verən bu adla bərabər, müxtəlif vaxtlarda  Qaraordu, Quzordu, Uluş və Balıq adları ilə də adlandırılmışdır) doğulmuşdur. Qaraxanilərin başkəndi Kaşqar olsa da, Kubalıq da mühüm şəhərlərdən sayılırdı. Yusif Balasaqunlu “Qutadğu bilig” əsərini Qaraxanilərin hökmdarı Tabğaç Qara Burğa xana hədiyyə etmiş və bəyənildikdən sonra müəllifi sarayda işə almışlar. Ona Xas Hacib adı verilib ki, bu da sarayda hökmdardan və vəzirdən sonra üçüncü şəxs sayılırdı. Deməli, Yusif Balasaqunlu bir şair olmaqla bərabər, həm də dövlət xadimi kimi çalışmışdır. Qədim türk dilində yazılmış əsəri ilə şair insanların xası – hacibi olmağın sirrlərini göstərməyə çalışmışdır.

 

            Ey Yusif, kerek sözün sözlə köni,

            Gereksiz söziq kizlə kılqa kora.

 

            Mənası budur:

 

            Ey Yusif, gərəkli və doğru sözü söylə,

            Gərəksiz sözü gizlə, onun zərəri toxunar.

 

            Qeyd edək ki, əsər Çində, Maçində**, Hindistanda məşhur olmuşdur.

            Əsərin indiyəcən üç nüsxəsi məlumdur: Vyana, Qahirə və Fərqanə nüsxələri. Elə ən mükəmməli də sonuncudur.

            Əsər 1934-cü ildə Türkiyədə nəşr edilmişdir.

            Azərbaycanda isə uzun müddət əsərə yaxın düşən olmamışdır. (Çox güman ki, “Kitabi-Dədə Qorqud”a qurulan məhkəmələrdən qorxaraq pntürkist damğasından yayınmağa çalışmışlar. Ayrı-ayrı alimlər əsərlə bağlı məqalələr yazsalar da, epos lap sonralar, 1994-cü ildə Azərnəşrdə çapdan çıxmışdır.)

            H.Vamberi, V.Radlov, A.Z.Validov, S.Y.Malov, R.R.Arat, V.V.Bartlod, Z.V.Toğan, İ,Qafesoğlu kimi məşhur türkoloqlar əsər haqqında yazılar yazmış, ona qiymət vermişlər.

            Bu alimlərin içərisində mən tatar mənşəli türkiyəli professor Rəşid Rəhməti Aratın (1900, Kazan – 1964, İstanbul) əməyini xüsusilə qeyd etmək istərdim. Berlin universitetində filologiya təhsili alan Arat bir daha Kazana dönməmiş, Türkiyəyə gələrək türkologiya elmi ilə, o cümlədən “Qutadğu bilig” əsərinin öyrənilməsi və nəşri ilə məşqul olmuşdur.

 

                                               ***

 

            “Qutadğu bilik” ənənəvi tərzdə  Tanrıya müraciətlə başlayır. Bu türkcə bizim ata-babalarımızın işlətdiyi türkcdən nə qədər fərqli olsa da, aradan min il vaxt keçsə də, bir çox kəlmələr, xüsusən feillər asan anlaşılır:

 

            Bayat atı birle sözüg başladım

            Törütgen igidgen keçürgen idim

            ...Tiledi  törütti            bu bolmış kamuğ                   

             Bir ök bol tédi boldı kolmış kamuğ

 

            Anlamı:

 

            Tanrının adı ilə sözə başladım,

            O yaradan, yetirən və köçürən rəbbimdir.

            ...O bütün varlıqları dilədi və yaratdı.

            Bircə dəfə “Ol!” dedi və dedikləri oldu...

 

             Eyni zamanda, girişdə şair nəsrlə özü və əsəri haqqında məlumat verməyi də unutmur: “Bu kitab çox əziz bir kitabdır. Çin hakimlərinin hikmətləri, Maçin alimlərinin şeirləri ilə bəzənmişdir. Bu kitabı oxuyan və beytləri başqalarına bildirən şəxs kitabın özündən də yaxşı və əzizdir. Çünki Çin, Maçin alimləri  və həkimləri bu fikrə şərikdirlər ki, Məşriq vilayətində, cəmi Türkistan ellərində Buğra xan dilində, türk ləhcəsincə bu kitabdan yaxşısını heç kim yazmamışdır. Bu kitab hansı padşaha və hansı iqlimə çatdısa, fövqəladə və nəhayətsiz gözəl olduğu üçün o ellərin hakimləri və alimləri tərəfindən qəbul olundu və hər biri ona dürlü ad və ləqəb verdilər...”

            Əsərdə dilə böyük qiymət verilir. Zəmanəsinin görkəmli ədibi dilin qüdrətindən və həm də qorxusundan danışır. Burada şair bir diplomat kimi insanın öz dilinə hakim olmasının məziyyətlərindən bəhs edir:

 

            Ukuşka biligke bu tılmaçı til

            Yaruttaçı erni yorık tilni bil 

            Kişig til ağırlar bulur kut kişi   

            Kişig til uçuzlar barır er başı 

 

            Anlamı:

 

            Dil ağıl və biliyə tərcümandır,

            İnsanı nura boyayan dilin qədrini bil.

            İnsanı dil qiymətləndirər, insan səadət tapar,

            Dil insanı ucuz edər, dil ucundan baş gedər...

 

            Digər ənənəvi hissələrdən sonra əsər Gündoğdu adlı bir padşahın vəsfi ilə davam edir. Müəllif  onun bir sıra iradi keyfiyyətlərini, xüsusən də elmə və insanlığa qiymət verdiyini, gözütox və səxavətli olduğunu önə çəkir:

 

            beg erdi ajunda bügü bilge baş   

             bu beglik özele uzun boldı yaş 

             bu kün toğdı erdi atı belgülüg   

             ajunda çawıkmış kutı belgülüg 

             kılınçı köni erdi kılkı oñay  

             tili çın bütün hem közi köñli bay 

             biliglig beg erdi ukuşluğ oduğ    

             isizke ot erdi yağıka yoduğ 

 

            Anlamı:

 

            Bir bəy vardı, bu dünyada, hakim və bilgə baş idi,

            Bəylik içində uzunca bir ömür yaşadı.

            Bu Gündoğdu bəydir. Adı bəllidir,

            Şöhrəti dünyaya yayılmış, adı bəllidir.

            Əməli doğru, feli-rəftarı düz idi,

            Sözü bütöv, gözü, könlü tox idi.

            O, bilikli, ağıllı və səxavətli bir bəy idi,

            Pis üçün od idi, yağı üçün bəla idi...

 

            Aydoğdu adlı bir bilik sahibi onun şöhrətini eşidib hüzuruna gəlir və padşah onun hikmət sahibi olduğunu görüb, özünə vəzir təyin edir. Əsərdə, bu iki hikmət sahibinin dialoqları maraq doğurur. Gündoğdu sual verir ki, sənin ərdəmli və ağıl-kamal sahibi olduğunu bildik, bəs qüsurun nədir?

            Aydoğdunun cavabı son dərəcə müsir səslənir: məni vəfasız sanırlar. Halbuki vəfasız deyiləm, daim yeniliyə can atıram və köhnə, çürümüş şeylərdən qaçıram...

            Lakin Aydoğdunun ömrü qısa olur. Xəstəlikdən vəfat edir. Ölməzdən qabaq var-dövlətini xalqa paylayaraq oğlu Öyüdülmüşə nəsihət edir. Bu nəsihətdə o oğluna elm, hikmət sahibi olmağı, insanlarla düzgün rəftar etməyi və bir də ən ümdəsi bu qısa həyatda daha vacib işlər görməyi tapşırır, çünki ölüm başının üstünü alanda o vacib işləri görməyə fürsətin olmayacaq:

 

            bu ay toldı aydı eşit ay oğul   

            sözümni unıtma maña tut köñül

            ... kereklig işim barça yérde kodup

            kereksizni kıldım havâka udup 

            tüpi yél keçer teg tiriglik keçip   

           asığsız ulır-men özümke açıp 

           orunçun ya mâlın itilmez işim 

           elig tuttaçı yok bu kün bir kişim 

 

            Anlamı:

 

            Aydoğdu söylədi:-Eşit, ey oğul,

            Sözümü unutma, könlünü mənə tərəf tut.

            ...Bütün gərəkli işlərimi yerə qoydum,

            Nəfsə uyub gərəksiz işlərlə məşqul oldum.

             Bir qasırğa yeli kimi həyat gəlib keçdi,

            İndi özümə acıyıb, boş yerə inləyirəm.

             Rüşvət və malla işim düzəlməz,

            Bu gün əlimdən tutacaq bir kişi yoxdur...

 

            Qədim türk dövləti Qaraxanilərin mədəni ensiklopediyası sayılan “Qutadğu bilig” bu gün də böyük əhəmiyyətə malik bir əsər sayılmaqdadır. O da maraqlıdır ki, bu əsərdəki bir çox fikir və mülahizələr Şumer dastanlarındakılarla üst-üstə düşür. Şumerlə dil yaxınlığını da bura əlavə etsək, qədim türk dövrünü araşdırmaqçün hələ çox iş görmək lazım olduğunu deməli və bunu gələcək şərqşünasların, daha doğrusu türkoloqların öhdəsinə buraxırıq.

            Əsərdəki “qut” Tanrıdan gəlir. “Hökmdarın könlü, dili və təbiəti düzgün olmazsa, qut o məmləkətdə dolaşa bilməz, qaçar” fəlsəfəsi türk xalqının və dövlətinin dəyəri kimi keçir.

            Əsərdə “qut” və “törə” mühüm xəttin paraleliyidir. “Törə nə qədər yaxşı olsa, qut o qədər güclənər” anlayışı türk qövmünün əsas inancı kimi verilir.

            “Qut” – xoşbəxtlik, “ad” – etmək addan feil düzəldən şəkilçi, “ğu” feildən ad düzəldən şəkilçi, bil – feilin məlum kökü, “ig” – feildən ad düzəldən şəkilçidir...

            Deməli, “Qutadğu bilig” – xoşbəxtlik elmi anlamındadır.

            Xoşbəxtliyə  gedən yolunuz açıq olsun.

 

            S.A.(Söz Ardı.)

            Bu yazı elmi araşdırmadan çox, bir yazıçının mədəni irsimizə münasibətini ifadə edən fikirləridir.

            Yazı üzərində işləyərkən iki fikir məni son dərəcə narahat etdi:

            1.Türk dünyasına və dünya türkologiyasına “Divani-lüğət-it-türk” kimi sanballı bir əsər bəxş etmiş və Yusif Balasaqunlu ilə etni ərazidə və hətta eyni dövrdə yaşamış Mahmud Kaşğarlı (1029 -1101) “Qutadqu bilig” müəllifi ilə görüşmüş, tanış olmuşmu? Təəssüf ki, bu barədə elmi dəlillərə ya ras gəlmədim, ya da gözümdən qaçmışdır.

            2. Bu əsərin həm orjinalı, həm Anadolu türkcəsinə, həm Azərbaycan türkcəsinə uyğunlaşdırılmış variantları sübut edir ki, biz qədim mədəniyyətimizi doğru, düzgün mənimsəyə bilməmişik. Yoxsa, bu günün vəzifə və pul hərsiləri ölkənin var-dövlətini talayıb xarici banklara daşımazdılar.

            Yusif Balasaqunlunun ruhu şad, onun əsərini oxuyub dərs çıxaranların həyatı qutlu olsun!

 

                                                                                                                                 08.02.2025.

           

                  

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

* Buna cəhd kimi Kamil müəllimin təklifi ilə “Bakı çayxanaları” telesöhbəti misal göstərə bilərəm. İşlədiyi İstanbul Aydın universitetindən bir təklif gəldi. Həmin universitetin professoru Hacı Duranın moderatorluğu ilə Kamil müəllimlə mən 80-90-ların Bakı çayxanalarından onlayn  söhbət edəsi olduq. Məsələ bu ki, mənim “Çayxana və meyxana ədəbiyyatı” adlı essem Türkiyədə böyük ilgi çəkmiş, müzakirəyə səbəb olmuş, ilk olaraq çayxanalar, sonrakı mərhələdə isə meyxanələr barədə söhbət etməyi qarşıya məqsəd qoymuşdular. Çayxanalar haqqında söhbətimiz çox maraqlı alındı və hətta mən deyərdim ki, gözlədiyimdən də maraqlı! Nə yazıq ki, o söhbətin mətnini mən internetdə yaymaq imkanında deyiləm, bunu yalnız Kamil Vəli ilə Hacı Duran edə bilər və bunun geniş dinləyici auditoriyasına çıxarılmasını çox istərdim. (Mənbə: müəllifin saytlarda yayımlanan Kamil Vəlinin 75 illiyinə həsr olunmuş “Kamilliyin zirvəsində” essesi.)

**Maçin - Şərqi Türkistanda xüsusi ərazi. Əhalisi cığatayca danışsa da, yerli türk əhalisindən seçilmirlər. Eyni zamanda Rumınyanın şimalında Maçin adlı qəsəbə vardır.