AZAD QARADƏRƏLİ TÜRK ƏLİ hekayə

 

                                         AZAD QARADƏRƏLİ

 

                                           TÜRK ƏLİ

 

                                                           hekayə

                                                    

                                                                                        Qarabağın məşhur Cavanşir sülaləsindən olan

                                                                                        dostum Vahid doktor Cavanşirova*  ehtramla

 

            Yeni 2021-ci ilin ilk günü idi.  Ağır pandemiyaya baxmayaraq köhnə ildə 44 gün davam edən müharibə Qarabağı və işğal altındakı digər rayonları azad edən Azərbaycan əsgəri 3000 minə yaxın şəhid vermiş, Sovet dövründə unutdurulan qazi sözünü də dilimizə qaytarmışdı. Mükafatlandırılan şəhid və qazilərimizin siyahısına baxırdım ki, dedilər Vahid doktor zəng vurub.

            Vahid doktor məndən çox yaşlı olsa da, dostumdur. Əslən Şuşalıdırlar, amma nəsilləri Cavanşirlərin Zəngilanda yaşayan qolundandır. Atası Xosrov Cavanşir, babası Əbdüssəməd bəy Aşiq, onun da atası Məhəmməd bəy Aşiq dövrünün sayılıb-seçilən ziyalısı və qələm adamı olublar. Onların itib-batan şeirlərini topladım, haqlarında kitab yazdım, çəkilmiş filmin ssenarisini qələmə aldım... Yəni kişi ilə xeyli görüşlərimiz olub, çörək kəsmişik. Hər bayramda mütləq zəng edir... Bu usta adam yenə təbrik edir, amma ifalla... Şəhidlərimiz var axı...

            Səhhətini soruşuram. Məlim olur ki, ayaqları sözünə baxmır, gözləri də çox zəifləyib... Şəhidlərdən, qazilərdən, müharibədən sevinclə danışırıq. Və təltif olunanların siyahısını oxuduğumu deyəndə xahiş edir ki, mənim gözüm alımır, sən bir az ucadan oxu, qoy qulağım xoş söz eşitsin...

            Elə qaldığım yerdən siyahını davam etdirirəm...

           “Zəfər” ordeni ilə təltif olunanlar: Əliyev Kəramət İbrahim oğlu, Əliyev Pərviz Həmzə oğlu , Əliyev Ramin Rizvan oğlu , Əliyev Rəvan Musa oğlu ...

            Bir xeyli oxuyuram və bu Əliyevləri dinləyən kişi o başdan gülə-gülə deyir:

            -Nə yaxşı, nə yaxşı! Elə bil Quran ayəsi kimi gəldi mənə... Bu Əliyevləri dedin, yadıma bilirsən nə düşdü? Zəngilanda – o vaxt hələ Zəngilanla Qubadlı ayrılmamışdı, bir rayon idi, bilirsən də 33-də ayırdılar Zəngilannan  -  bir Türk Əli olub, bunu sənə demişəm?.. Hardan? Gör nə vaxtdır görüşmürük? Bu pandemiya bir bəladı, bizi evlərimizdə mədəni həbs edib... Həəəə... Türk Əli, bir də Vova... Vova demişkən, eşidirəm, deyirlər, indi Xankəndinə ruslar baxır, özü də ermənilərə kirvəlik, şorbalıq eliyirlər... Vovanın qadası onlara gəlsin!.. Köpəy uşağının qulağınnan tutan ola, apara İvanovkaya, Saratovkaya, Azərbaycandakı başqa rus kəndlərinə, deyə Ermənistanda bircə rus kəndi var?! Yoxdur!.. Hə, Türk Əlidən danışırdım... Bir oğlan idi, bir oğlan idi, boy-buxununa bax, gözün doysun. Paqon kimi düz çiyinləri, uzun boğazı, gen alnı, geriyə daranmış gur saçları, eşmə bığları, şax qaməti onu Pirçivanın** ən yaraşıqlı adamı kimi göstərirdi. Səhər-səhər bazara girəndə satıcılar da, alıcılar da  tərəzini buraxıb ona baxardılar. Yalnız arif adamlar onun həmişə gülümsəyən gözlərinin dərinliyində gizli bir kədər görə bilərdilər. Bu kədər süləngi it kimi onun arxasınca  hər zaman dolaşardı...

            Ehhhh... Türk Əli ayrı oğul idi...

 

                                                           ***

 

            Əliyanlı davasından on il sonra fərəcanlı Babanı nkevede gecəynən tutub apardı. Bir neçə ay keçmişdi, bir rus  axşam tərəfi  onlara gəlib bunları demişdi: “Baba Bayıldadır. Dedi ki, yağı dağ eləyib küpələrə yığsınlar.”

            Ailə üzvləri bunu deyib qeyb olan rusun kimliyini bilə bilməsə də, sözün elə-belə deyilmədiyini anlayırlar. Ona görə Babanın oğlu Rəsul səhər obaşdan Türk Əlinin yanına getdi. Olub-bitəni ona danışdı:”Qardaş, atamdan xəbər var, çözə bilmirik. Bu nə deməkdir: ”Yağı dağ eləyib küpələrə yığsınlar?”

            Türk Əli qan qardaşının sözündən bir az şəklənsə də, özünü toplayıb barmağını dişlədi:

            “Belə başa düşürəm ki, atamız bizə işarə göndərib. Təxminən bu anlama gəlir: “Hər şeyi satın, pula çevirin, gözləyin. Gələcəm, uzaq səfərə çıxacağıq.”

            Təxminən üç ay sonra bir gecə Baba kişi gəlib çıxdı. İşıqlıdakı yaylaqda övladlarını başına yığıb başına gələnləri danışdı:

            -Bilirsiniz ki, mən hökümət dustağıyam. Amma yüksək çinli bir adamın vasitəsi ilə buraxılmışam. Sabah bizi Baharlı zastavasınnan İrana keçirəcəklər...

            Sonra arvadını kənara çəkdi:

            -Yadındadı bizim ailə dostumuz malakan*** balası Vova? Ermənilərlə 19-cu ildəki davamızda bizə silahı kazaklardan Vova satın alıb gətirdi. Ermənilər onu yaralasa da, mən Volodyanı əsir almalarına imkan vermədim... Atışa-atışa  sürüyüb aradan çıxartdım, evə gətirdim. Sonra sən gizlicə yaralarını bişirdin, sağaltdıq... Aparıb gizlicə Bakıya yola saldım... Onda leytenant idi. (Çar höküməti onlara etibar edib orduya almazdı, amma bunu nə təhərsə aparmışdılar...) Bax, həmin Bladimir Yevseyev indi polkovnik olub. Bayıl türməsinin rəislərindəndir. Gecəynən məni buraxdırıb. Amma guya güllələnmişəm. Adım hökümətdə öldü gedir... Üstümdə isə başqa bir adamın sənədi var. Təzə adım Səməddir. Səməd Alıverdiyev... Əli, bala, sən də hazırlaş... Səni də aparmalıyam. Amma qaynanan Qafiyə arvada bir söz demə... Təkcə arvadını götür, gecəynən gəl Baharlı zastavası tərəfə... Orda, çayın kənarında  tək bir çinar ağacı var, obaşdan o çinarın həndəvərində görüşürük... Mən gedirəm, gecəni Qaradərədə Qaçaq Fərzalının bacısı oğlu var, onlarda qalacam...

 

            ...Nuru paşanın ordusu Azərbaycana gələndə qoşunun içində on yaşlarında bir uşaq da olur. Bölük başçılarından birinin oğlu olan Əli atasıyla gəlib buralara çıxıbmış. Guya Çavuş Rzanın arvadı ölüb və o, oğlunu məcburən özüylə döyüşdə olduğu yerlərə aparıb. Axırda da gətirib Azərbaycana. Qaraməryəm tərəfdə boğazına dəyən təsadüfi güllədən çavuş şəhid olub. Uşağı isə Nuru paşanın Fərəcan kəndindən olan dostu Babaya veriblər.

            Sonra ordu qayıdıb gedir, Əli də qalır Babanın himayəsində. Kişi oğlana övladı kimi baxır, üstünə yazdırıb soyadını da verir. Adına Türk Əli dedikləri o oğlan Şuşada texnikum bitirib mühasib olur. Baba kişinin aracılığı ilə Qafiyə adlı bir qadının qızı ilə evlənir...

            ... Çinarın dibindəki görüşə ancaq Rəsulla Əli gəlmişdilər. Uzun ailə məşvərətindən sonra son qərar belə olub ki, Baba keçir İrana. Əlindəki pulla orada (“yağı əridib küpələrə yığmışdılar”) bir iş qurur, yer-yurd düzəldib özünü tutur. Sonra sifariş edir, gəlib ailəni də, arvadıyla Türk Əlini də o taya keçirdir...

            Gedəndə Türk Əli ilə oğlu Rəsulu öpüb xəlvətcə qulaqlarına pıçıldamışdı: “Vova Bayıl türməsindədir. Gedərsiniz onun yanına. Zəng eliyər general Teymur Bünyatovala qardaşı Nurəli Bünyatova... sizə həm maddi kömək edəcəklər, həm də İrana keçməkdə yardım göstərəcəklər...

            ...Türk Əli: “Rəsulu gecəynən tutdular. Sonra bütöv ailəni sürgün elədilər. Anladım ki, növbə mənə gəlir. Nazlıya eşitdirdim ki, İrana, Türkiyəyə yol açılsa, mənimlə gedərsən? Qadın körpə qızımızı da sinəsinə sıxıb, “ay Əli, mən qorxuram” dedi. Qafiyə xalaya, Nazlıya dedim ki, Bakıya gedib, qayıdacam. Getdim. Vova məni apardı generalın yanına. Yedik, içdik. Heç nə danışmadıq. Guya lal idik. General mənə bir bağlama verdi. Sonra da Vovaya rusca nəsə dedi. Vova məni gecəynən Astaraya apardı və bir də gözümü açdım ki, İrandayam. Bağlamada məktub, bir xeyli də pul vardı. Məktubun sahibi özü gəlib məni tapdı. Pulu isə İran puluna çevirib getdim Teharna...”

            Baba:”İranda çox qala bilmədim. Bura Sovetin əli tez çatırdı. Ona görə mağazamı satdım, məni axtarmağa gələn olsa, İstanbula, Nuru paşanın yanına getdiyimi söylədim.

            Nuru paşa silah fabrikinin sahibi idi. Məni xoş qarşıladı və ilk sualı da bu oldu:

            ”Bəs Əli hanı?”

            Dedim, paşam, Əlini saxladım, oxutdum, hətta evləndirdim. Təhrin-töhrün başa salmışam. Zirək oğlandır, gələ bilsə, gəlib bizi tapacaq...

            Sonra paşanın köməkliyi ilə Qarsa getdim və orada bir iş qurdum. Bu iş vaxtilə paşanın Ərzurum və Qars nahiyəsində açdığı  silah emalatxanasının davamı kimi nəzərdə tutulmuşdu. Onun  vaxtilə ağabəyi Ənvər paşaya yazdığı məktubunda da həmin emalatxanalara işarə vardı. Nuru paşanın qadın qohumu ilə evləndim. Bir xeyli keçmişdi ki, bir gün Türk Əli gəlib Qarsa çıxdı. Ata-oğul qucaqlaşıb ağlaşdıq. Düz iki gün ailəmdən, Azərbaycandan danışdı mənə...”

 

                                                           ***

 

            Babanın istanbullu qadından olan oğlu Rəsul: “Atam Baba  46-cı ildə vəfat etdi. Əli Azərbaycana uzalı. Qolunu büküb yanına sala bilmirdik. İmam bir gün axşamacan Quran oxuyandan sonra birtəhər qolunu büküb əhlədə qoya bildilər...

            Amcam Türk Əli İstanbulda Nuru paşanın Sütlücədəki silah fabrikində mühasibəçi kimi çalışırdı. Zavodda partlayış olanda o da ağır yaralanmışdı. Vəsiyyət edib ki, nəşimi aparıb Qarsda mənəvi atam Babanın yanında dəfn edərsiniz...

            Özüm İstanbula getdim. Ali Aliyanlı adıyla xəstəxanada qeydiyyatda idi. Bu soyad atamın Türkiyə soyadı idi. Özünü atamın mənəvi oğlu hesab etdiyindən o da bizim nəslə doğma olan Aliyanlı soyadını götürmüşdü.”

           

           

                                                           ***

 

             Qarsda qoşa məzar var ki, hər gün Azərbaycandan, Əliyannıdan gələcək ziyarətçilərini gözləyir...

 

                                                          

                                                                                                          01.01.2012.

           

           

 

 

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

*Hekayə qələmə alınanda Vahid həkim sağ idi. Mətni bloqda yayımlayanda eşitdim ki, vəfat edib. Ruhu şad olsun.

**Pirçivan – indiki Zəngilan şəhərinin əvvəlki adı. Təxminən 40-50 kilometr aralıda, Qafan şəhərinin yaxınlığında Qacaran qəsəbəsinə bitişik Pirdavdan kəndi vardı ki, əslində adı Pircavidan olub vaxtilə. Babəkin qoşunu Bəzzdə məğlub olanda ustadı Cavidanın qəbirini də açıblar, sümüklərini çıxardıb gətirib düşdükləri bu obada basdırıblar. O vaxtdan kəndin adı qalıb Pircavidan. O pir üstündəki məqbərəsi ilə son vaxtlara kimi qalmaqdaydı. Sonradan ermənilər dağıdıblar. Fikrimcə, bu Pirçivanla Pircavidan arasında hansısa bağ mövcud olub. Bunu tədqiqatçıların öhdəsinə buraxıram. Yeri gəlmişkən, bu barədə Q.Qeybullayevin məşhur tədqiqatında da bəhs olunur. (Müəllif. )

***Malakanlar – Rusiyada xristian provaslavlarının xüsusi sektası. 19-cu yüzilin başında bir qrup adam Rusiyanın bir sıra şəhərlərində özlərini malakanlar adlandıraraq kilsəyə, oradakı keşişlərə qarşı çıxdılar və özlərinin dini qaydalarını elan etdilər. Kilsəni inkar edən malakanlar  tədbirlərini öz evlərində keçirir, donuz əti və pusuz balığı haram sayır, orucluq vaxtı yalnız süd içməyə icazə verirdilər. (Elə malakan sözü də buradan alınıb – rusca moloko süd deməkdir.) Kilsə və dövlətlə qarşıdurmaya getməməsi üçün çar höküməti malakanları icma halında  Krıma, Sibirə, Qarsa və Qafqaza sürgün edirlər. Hal-hazırda Azərbaycanda Bakı, Sumqayıt, Şamaxı, İsmayıllı, Gədəbəy və başqa rayonlarda 500-dən artıq malakan yaşamaqdadır.