AZAD QARADƏRƏLİ “ANTİQONA” – ÖLÜM HAQQINDA ÖLÜMSÜZLÜK NƏĞMƏSİ (Gənc Tamaşaçılar Teatrında fransız dramaturqu Jan Anuyun “Antiqona” faciəsinin tamaşasından qeydlər)

 

                        AZAD  QARADƏRƏLİ

 

          “ANTİQONA” – ÖLÜM HAQQINDA ÖLÜMSÜZLÜK NƏĞMƏSİ

 

                        (Gənc Tamaşaçılar Teatrında fransız dramaturqu Jan

                     Anuyun “Antiqona” faciəsinin tamaşasından qeydlər)

 

 

            Səhnə işıqlanar-işıqlanmaz rəsmi idarələrin, meydanların qarşısında rast gəldiyimiz ağ-qırmızı zolaqlı qadağan işarələrini keşikçilər hirslə çırpdılar yerə. Bu rejissor yozumu idi: səhnədə ağır qadağalarla və onlara sinə gərənlərlə üz-üzə olacaqsınız!!!

            Az sonra burnuma, oradansa gaziyimə  meyit qoxusu verən bir tam dolur...

            (Sovet – Əfqan savaşından bəhs edən “Qadağan zonası” uzun hekayəmi yazanda belə bir  tamı hiss etmişdim. Qəribədir, Əfqanıstanda döyüşüb həlak olduğu bildirilən, nəşinin yerinə  ağzıbağlı sink tabuta əsgər çəkmələri və kubik daşları qoyularaq basdırılmışdısa, bu meyit tamı haradan gələ bilərdi?!)

            ...Ölüm qorxulu kəlmədir. Onu heç kim yaxına buraxmaq istəmir. Ailədə ata hegomonluğu, nəsildə birincilik davası, əyalətlərdə kiçik padşahların ağalığı, dövlətlərdə diktatura fironluğu elə bu ölümün yaxına buraxılmamsından sonra başlayır. Bir gününü, bir ilini, bir qərinəsini əbədi sananların allahlıq iddiası...

            Rəhmədlik ana babam hər axşam dua oxuyandan sonra deyərdi:”İnsan özünü ölmüş, kəfənə bükülmüş, hələ-hələ dəfn olunmuş bilməlidir. Bu dünyaya biz qonaq gəlmişik.”

            ...”Antiqona”dan danışacaqdım, gör haralara gedib çıxdım...

            Amma elə-belə getmədim ki, o məchul və qorxunc söhbətin də mənbəyi “Antiqona”nın Antiqonasıdır...

            ...Xarici ölkələr ədəbiyyatından dərs deyən müəllimimiz İsmayıl Şıxlının, təxminən belə bir cümləsi yadımda qalıb:”Sofokl “Car Edip”i, “Antiqona”nı neçə min il əvvəl yazıbsa, indi bizim ağzımıza gələni yazıb adını ədəbiyyat qoymağa haqqımız yoxdur...”

            Sofokldan neçə min il sonra fransız dramaturqu Jan Anuy da “Antiqona” yazdı. Özü də İkinci Dünya savaşının ən qızğın illərində  - 1943-də. Niyə, əcaba? “Antiqona”nın bu qanlı müharibəylə nə əlaqəsi?..

            Vardı əlaqəsi. “Antiqona”da cərəyan edən hadisələr – vəzifə uğrunda qan tökmək, qardaş qırğını, yad birinin hakimiyyəti qəsb etməsi, üsyankar qardaşın dəfninə icazə verilməməsi, cəsədinin qurd-quşa yem olunması və buna qarşı üsyan edən bacıları Antiqonanın üsyankarlığı...

            ...Və Gənc Tamaşaçılar Teatrının belə bir əsərə indiki zamanda müraciət etməsi...

            Bir yanda İkinci Qarabağ savaşının hələ soyumamış alovu, o biri yandan Suriyada tökülən qanlar, Ukraynada neçə ildir Şər imperyası Rusiyanın səpdiyi ölüm mərmilərinin “cücərib” qan zəmisinə çevrilməsi...

            Teatrın belə bir əsərə müraciətinin yeri var deyibən keçək tamaşaya...

            Jan Anuy Sofoklun məşhur faciəsinin əsas motivini saxlasa da, əsərin bel sütunu fərqlidir: Safolkda QAN BAĞ mühümdürsə, Yan Anuyda İNSANLIQ BAĞ önə keçib. Ən maraqlısı da tamaşanı bir aparıcı aktyorun nəql etmə priyomu ilə təqdimatıdır (Şəbnəm Hüseynova ). Məncə, müəllifin bu priyomu da maraqlıdır.

            Antik tarixdən bildiyimiz məşhur Çar Edib ölür, oğlanları Etokl və Polinik növbə ilə hakimiyyəti idarə etmək razılığına gəlirlər. Fəqət əvvəldə dediyimiz əbədi olmaq arzusu Etokla imkan vermir ki, vaxtı çatanda qardaşına hakimiyyəti təhvil versin. Əvəzində ortaya qan düşür – iki qardaşın da Etokl (Mətləb Abışov) və Polinikin (Ümman Bağırov ) qılıncları bir-birini kəsir, ikisi də həlak olurlar. (Burada hökmən qeyd etməliyəm: bir az sonra Antiqona rolunun ifaçısından (Aygün Fətullayeva ) və onun rolunu necə təbii oynamağından söz açacağam, fəqət iki qardaşı oynayan aktyorlar nə qədər səbatla döyüşməyə cəhd göstərsələr də, əllərindəki oyuncaq qılınclar onların həqiqi döyüşçü kimi görünmələrinə mane olurdu – bu saxta qılıncların heç səsi də çıxmırdı. Mən bilirəm, teatr mizanı deyilən bir şey var. Zira burada xüsusi bir səhnə mizanı quraraq həqiqi döyüşü andıran nəsə etmək olardı. Əlbəttə, yaxşısını rejissorlar bilər...)

            ...Marıqda dayananlar hər zaman olur. Bu dəfə də bir-birini öldürən qardaşların dayıları Kreon (Kərəm Hadızadə) hakimiyyəti qəsb edir və tarixdən bildiyimiz antik yunan idarəetmə qayda-qanunlarının üzərindən xətt çəkir və özünün ağlasığmaz qanunlarını tətbiq etməyə başlayır. Onun ürək bulandıran fərmanlarından biri budur: çar ikən öldürülən qardaşın – Etoklın cəsədi dəfn edilir, üsyankar qardaşın – Polinikin cəsədi küçəyə atılır ki, qurda-quşa yem olsun...

            Yeni çarın bu qərarı, əslində ona qarşı yönələ biləcək üsyankarlara dərs verməyə xidmət edir – profilaktik tədbir deyək.

             Və həmişə küyə gedən kütlə bu dəfə də düşünmədən yeni hakimin qayda-qanunlarına tabe olur. Tək bir nəfərdən başqa...

            Bütün tamaşa boyu həmişə ön cərgədə olan, tamaşanın adını belə onun adından aldığı Antiqonadan (Aygün Fətullayeva) başqa! Bu balacaboy qız bütün vücudu ilə, qəlbi və alışıb-yanan gözləri ilə diktaturaya qarşı dirəniş göstərir və yeni çarın fərmanına məhəl qoymadan qardaşının küçəyə atılmış cəsədinin üstünə torpaq tökür...

            (Burada Antiqona rolunun ifaçısı (Aygün Fətullayeva ) haqqında ayrıca qeyd etməyi lazım bilirəm. Gəncliyimdə gördüyüm müdhiş aktrisa oyunlarını – mən bu yerdə Vəfa Fətullayevanın (naxışa baxın, soyadları da eynidir!) həmişəgülər gözlərinin yuxarıdan səhnəni seyr etdiyini  sanmışdım  -  mənə xatırlatdığı üçün bu gənc oyunçuya xüsusi təşəkkür etmək istədim. Aktyor xanımın plastikası, sənətinə sonsuz ehtirası, vücud dili, aşıb-daşan entüziazmı və fiziki enerjisi onun parlaq gələcəyindən xəbər verir. Şəxsən öz adımdan deyirəm ki,  həmin aktrisanın oyununu dönə-dönə seyr etmək üçün o tamaşaya yenidən baxmağa dəyər!)

            O, “mən çar Edipin qızayam!” deyib fəryad etsə də, gözətçilər çarın qərarını pozduğu üçün Antiqonanı döyür, qollarını bağlayır, sürüyür, işgəncə verirlər. Özü də bu səhnə o qədər real oynanıldı ki, həm gözətçiləri oynayan aktyorlar (Rəşad Səfərov, Anar Seyfullayev, İlhan Sadıqov ), həm onlara müqavimət göstərməyə çalışan Antiqona (Aygün Fətullayeva) böyük tamaşaçı alqışı qazandılar. Hətta yanımda əyləşən qələm dostlarım bu səhnəyə acıdılar belə:”Qıza rəsmən işgəncə verdilər ki!”

            Bir məqamı vurğulamalıyıq: Antiqona yeni çar Kreonun oğluna nişanlıdır. Kreon gözətçilərin həbs edib işgəncə verdiyi Antiqonanı onların əlindən alır və qızı dilə tutur ki, gələcək qaynatası olan çarın qərarına qarşı çıxmasın. Lakin Antiqonanı fikrindən döndərə bilmədikdə özü çılğına dönür, əlindəki əsası ilə qıza, sözün əsl mənasında işgəncə verir. Bu zaman əsərin əsas süjet xəttini təşkil edən bu iki aktyorun (Kərəm Hadızadə və Aygün Fətullayeva) oyunu  rəğbətlə izlənildi və sonda böyük alqış topladı...

            ...Tamaşa boyu Kreonun oğlu Hemonla (Hilal Dəmirov) Antiqonanın (Aygün Fətullayeva ) sevgi səhnələri də maraqla baxıldı. Gah sevilən, sevildiyi üçün də xoşbəxt olan Antiqona öz əqidəsi uğrunda xoşbəxtliyindən imtina edir – diktatorun təklifi ilə ölümü seçir (qarşısında şərt qoyulmuşdu: ya qardaşının cəsədinin küçədə qalıb qurda-quşa yem olması ilə razılaşmalı, ya da qardaşının cəsədinin dəfnini qəbul edib ölümə getməli idi).

            Antiqona özü öz xoşbəxtiyini bədəxtliyə dəyişir – üsyankar qardaşının (əslində, İNSANLIĞIN) cəsədinin dəfni naminə  “Mən ölümü seçdim” deyərək intihar edir.

            ...Bir anlıq tamaşadan ayrılıram sanki. Min illərin o tayından boylanan Sofoklun Antiqonasının sözlərini eşidirəm:

 

            Ey qaranlıq məzar, qara sərdabə,

            Gəlinlik gərdəyim sizmi oldunuz?..

 

            ...Səhnə dəyişir və tamaşaya dönürəm. Bu da çar Kreonun dedikləri:”Bu dünya bir səhradır, biz isə təkik, təhnayıq...”

            Hətta çarlar belə təkdirsə, bu dost-dolu dünyanı səhra bilirlərsə, bunca qan tökməyə nə hacət?!

             ...Bədbəxtlik bədbəxtlik gətirər. Belə də olur. Antiqonanın nişanlısı Hemon da intihar edir və bununla da HƏYAT naminə ÖLÜM qalib gəlir...

            Əvvəl Antiqonanı qınayan bacısı İsimena (Fəridə Qurbanova) sonda onun yolunu təqdir edir...

            Əsər faciə ilə bitsə də, nikbin notlarla ayrılırsan tamaşadan. Aristotelin dediyi kimi faciə insanda katarsis həzzi yaradır...

            S.A (Söz Ardı)

            Gününü çayxanalarda, meyxanalarda, kafelər küncündə, publarda, ucuz şoularda, tik-toklu, instaqramlı sosial şəbəkələrdə keçirən gəncliyədir sözüm: bəli, bu gün teatr arxa planda ola bilər, kitaba marağınız olmaya bilər, klassik musiqiyə ağız büzə bilərsiniz, zira İNSANLIQ naminə, İNSANLIĞIN ölməməsi naminə “Antiqona” kimi tamaşalara baxmaq lazım! Bəşəriyyətin ömrünü uzatmaq istəyirsinizsə, teatra gedin, katarsis olunun... Bir də axı bu sizin teatrınızdır – Gənc Tamaşaçılar Teatrı...

 

                                                                                                          31.03.2025