AZAD QARADƏRƏLİ MANASIN DASTANI, TÜRKÜN BOSTANI (Qırğız xalqının əzəmətli dastanı “Manas” haqqında qeydlər)

 

                              AZAD QARADƏRƏLİ

 

                        MANASIN DASTANI, TÜRKÜN BOSTANI

 

                (Qırğız xalqının əzəmətli dastanı “Manas” haqqında qeydlər)

 

 

              "Lap qədim əyyamlarda - karvan dövründə, kəmərini çıxarmadan at üstündə quş yuxusu yatan ərlər zamanında ac aslanlara bənzəyən sifətilə düşmənə dov gələn, bayrağı göy üzündə dalğalanan, şöhrəti aləmə yayılan, başından ağ qalpağı çıxmayan, atı kişnəyən, coşquyla yaşayan qırğız deyilən çox əski bir millət vardı."  "Manas" belə başlayır.

            Min illik yaşı olan bu nəhəng abidə, əsasən qırğız eposu sayılsa da, əslində ümumtürk dastanıdır.  YUNESKO-nun qərarı ilə 1995-ci ildə dastanın 1000 illiyi qeyd olunub. 9-10-cu əsrlərdə meydana gələn eposun qəhrəmanı Manasın qırğız igidi Ajo ilə səsləşməsi maraq doğurur. (Zənnimcə, bu ilk qaynaqlarda Azo olmuşdur.) Əksər Manasçıların söyləməsində adı keçdiyindən Ajonu dastanın baş qəhrəmanının prototipi, tarixi şəxsiyyət hesab etmək olar. Başqa “Manas”şünaslarla yanaşı Azərbaycan şairi və “Manas” tədqiqatçısı Adil Cəmil də bu fikri dəstəkləyir.

            Eposu ilk dəfə yazıya alan və parçalar nəşr etdirən görkəmli qazax ziyalısı Çokan Vəlixanov (1835-1865) olmuşdur. Daha sonra böyük rus şərqşünası V.V.Radlov eposu yazıya almış, rus dilinə çevirərək nəşr etdirmişdir. Bu yazıda Adil Cəmilin (nəsrlə) və V.V.Radlovun (nəzmlə) tərcümə etdiyi mətnlərə istinad olunmuşdur.

            Dastançı söyləyir ki, Çakır və Çiyirçiyin övladı yoxdur. Ata Çakır Tanrıya yalvarır ki, ona bir övlad payı versin. Yeni doğulan oğlan uşağına Manas adı verirlər. Atasının təyin etdiyi baxıcılar və təlimçilər Manası bir igid kimi böyüdürlər. Manas dəliqanlı bir igid olur və Kaşqarda özünü pis aparan çinliləri oradan qovur:

 

            Kaşgardaki çinliyi çıkardı sürdü Turfana,

            Turfandaki çinliyi Aksuya dogru püskürttü.

 

            Bizim dastanlardakı kimi “Manas”da da ətrafdakı igidlər Manasın başına yığışır. Onlardan biri də böhtana tuş gələn Almabertdir. O, Manasın yanına gələrkən ilk anda döyüşmək istəyir. Amma qum üzərindəki ayaq izlərindən bilir ki, Manasın izi onunkindən böyükdür və beləcə Mabasın tərəfinə keçir. Və bu zaman daha bir möcüzə üzə çıxır: demiyəsən, Manasla Almabert süd qardaşı imişlər! Almabertin yaşlı anası Manasa süd verərkən qurumuş döşlərinə süd gəlibmiş və Manası əmizdirmişdir!

            Bizim dastan və nağıllarımızdakı kimi Manasın da ətrafında qırx igid vardır ki, bu da öz kökünü şamanizmdən alır.

            Manasın Kadegeylə evlənməsi də manasçılar tərəfindən cürbəcür şəkildə söylənir. Ay Kadıgey bir tacik qızıymış, ay onun nəsli bilməm hardanmış... Halbuki dastanda Manasın döyüşdüyü qüvvələrdən biri də taciklərdir...           

            Kozkaman ve Kokçokoz birləşib Manası zəhərləyirlər. Burada orta əsrlərdə Guzlarla Komanların qırğızlarla torpaq davasına da işarə olmamış deyil.

            Manas dastanda üç dəfə ölür. Amma ikisində onu dirildə bilirlər. Bu da şamanizmdən gələn ölümə qarşı çarənin aranmasına işarədir. Fəqət üçüncüdə onun ölümünün geri dönüşü yoxdur. Bundan sonra onun oğlanlarının dastanı başlayır...

            Eposda xalqın milli azadlıq mübarizəsi dastançı dili ilə verilir:

 

Oo, balam, uruqun kırqız-türk-dep, -

Ökmöt kılqan bababız,

Kıtaydın jurtun sürüp-dep, -

Ayrılqanbız el-jurttan...

(Oy balam, - dedi – uruğun qırğız-türk

Dövlət quran babamız

Kitayın yurdun dağıtdı.

Ayrıldıq biz el-yurddan...)

 

            Dastançı ayrı-ayrı türk uruqlarını – qazax, qırğız, özbək və s. göstərsə də, xalq kimi türk birliyini heç unutmur.

 

Qazax, qırğız, kataqan

Gəlirik bir atadan.

Atamızın sözü var,

Özübək də burda var...

(Qazax, qırğız, kataqan

Gəlirik bir atadan.

Atamızın sözü var,

Özübək də burda var).  

 

        Dastanda qəribə bir deyimə rast gəldim: “Bir belini sıka bilsəm”. Yaxşısı budur, həmin yeri Türkiyə türkcəsində təqdim edim:

 

Ey Hüda Taala bana yar olsun!

Çıyırçiyin karnında

bir oglan vücut bulsun!

Bir belini slkabilsem!

 Çıyırçıya bir erkek

çocuk dogurtabilsem!

 

            Yaxşı yadımdadır, kəndimizdə oğlu olmayan qadınların bellərini çəkərdilər ki, oğlan doğsunlar. Bu qədim türk gələnəyinin izlərini “Manas”da görəndə heç təəccüblənmədim. Axı qədim türk dədələrimizin bu ümumi abidəsi yarananda hələ dillərimiz də bu qədər fərqli inkişaf mərhələsi keçməmişdi!

            Dastanda qırmızı xətlə keçən bu misralar Manasın və onun igidlərinin azadlıq mübarizəsindən xəbər verir:

            Qırmızı saplı baltanı

             Qırılsa kim birləşdirər?

             Darmadağın olan xalqı

             Dağılsa kim birləşdirər?

 

            Bu gün qırılmış təsbeh kimi dünyaya səpələnmiş türk xalqlarının bir amal və bir ideya ətrafında birləşməsi real görünməsə də (tarixən Turan birliyi arzusu hələ də bəzi fanatiklərin ürəyində qövr etmədədir, nə yazıq ki, gün-gündən hara getdiyi bəlli olmayan dünyamızda bu, real görünmür), türk xalqlarının, müstəqil türk dövlətlərinin yaxınlaşması, hətta macarlar kimi türklüyü yalnız bəzi sözlərdə qalan xalqların belə türk birliyinə can atması özlüyündə yaxşı haldır. Bu yerdə “Manas”ın qəhrəmanı və onun igidlərinin mübarizəsi yada düşür. Bəzən miflər reallığa çevrilə bilir. Kim deyərdi ki, SSRİ kimi bir faşist diktaturasının caynağından qopan qırğızlar və Qırğızıstan müstəqil dövlət olacaq?!

            Amma qırğızlar Manasıyla, Azərbaycan türkləri Dədəm Qorqudu ilə qol-qola müstəqil, bağımsız dövlət qurdular.

            “Manas” qırğızların ən böyük sənət abidəsidir. Onu manasçılar bu gün də söyləyirlər.

            Bir vacib məsələ də var: “Manas” həcm etibarı ilə dünyanın ən uzun dastanıdır.

            Qırğızıstanda Manas Universiteti var.

            1995-ci ildə YUNESKO-nun xətti ilə “Manas”ın 1000 illiyi qeyd edilib.

            Böyük Çingiz Aymatov təsadüfən demirdi ki, “Manas” qırğız xalqının sinonimidir.

 

                                                                                                          19.11.2025